نشرالکترونیکی : مزایا و معایب
محقق : مهدی صادقی کارشناس فناوری اطلاعات
44MEHDI@GMAIL.COM
مقدمه
در طول تاریخ ، کتابداری و اطلاع رسانی درعین آنکه در خدمت حوزه های مختلف دانش بشری بوده ، متقابلا برای بهبود وضعیت گردآوری ، ذخیره ، بازاریابی و اشاعه سریع و دقیق اطلاعات از دستاوردهای علوم که فناوری نمود عینی و مادی آن است ،بهره مند شده است .تولید کتاب، از قرون وسطی آغاز شد و با اختراع دستگاه چاپ در قرن پانزدهم میلادی وارد مرحله تازه ای به نام "انقلاب گوتنبرگ " گردید. از آن زمان تا کنون ، تحولات فناورانه بسیاری در زمینه تولید کتاب به وقوع پیوسته است . ظهور شبکه جهانی اینترنت ، یکی از مهمترین آنهاست. اختراع شبکه جهانی وب در اوایل دهه 1990، افقهای جدیدی برای انتشار کتابهای کتابهای الکترونیکی، نمایان کرد، به طوری که هم اینک برخی از ناشران از این محیط چند راسانه ای و فرامتنی برای انتشار و دسترس پذیری انتشارات خود استفاده می کنند،و برخی دیگر در حال برنامه ریزی برای استفاده از این بستر الکترونیکی پویا هستند. با نگاهی گذرا به تاریخ دانش مکتوب ،به ابزار، وسایل و محمل هایی بر میخوریم که بشر برای ثبت و ضبط و ذخیره اصلاعات مورد استفاده قرار داده است و موادی مانند الواح ( گلی ، سنگی، فلزی ، و چوبی ) استخوان حیوانات ، چرم گاو، گاومیش و بز، پارشمن ، طومارهای پاپیروس ، کاغذ و در ادامه عکس ، اسلاید ، فیلم ، فیلم استریپ ، طلق شفاف ، میکروفرم ها ، نوارهای مغناطیسی ، صفحات و بعدهای نرم افزارهای کامپیوتری ، دیسک های مغناطیسی با ظرفیتهای مختلف و دیسک های فشرده نوری به این منظور کاربرد داشته است .
استفاده از هر یک از این وسایل با توجه به حجم تولید اطلاعات درهر جامعه و نیاز به ذخیره و بازیابی آن پدید آمده است . با وجود اینکه بسیاری از صاحب نظران معتقدند کتابهای چاپی همواره جایگاه خود را در میان خوانندگان و کتابخانه ها حفظ میکنند و ناشران همچنان فعالیتهای خود را به نشر کتابهای چاپی معطوف خواهند کرد،شواهدی نیز مبتنی بر تمایل روزافزون ناشران برای عرضه کتابهای خود در قالب الکترونیکی از طریق محیط وب دیده می شود. از یک سو هزینه نسبتا کمتر انتشار کتابهای الکترونیکی نسبت به شکل چاپی ، انعطاف پذیری و سرعت بیشتر برای روزآمد سازی و انتشار ویرایشهای جدید ، سهولت فروش ، توزیع و خرید کتابهای الکترونیکی از طریق اینترنت ، و از سوی دیگر افزایش روزافزون تعداد استفاده کنندگان از اینترنت و خوانندگانی که تمایل دارند از طریق کامپیوتر ، کتاب مورد نظر خود را پیدا و آن را مطالعه کنند ، از مهمترین عوامل انتخاب سیاست نشر اینترنتی از سوی برخی ناشران به شمار می آیند ، در بسیاری موارد ، دسترسی به کتابهای موجود الکترونیکی از طریق وب، مستلزم پرداخت هزینه تعیین شده از سوی ناشران است .
اکنون سایت های فراوانی می توان یافت که از نویسندگان دیجیتال استقبال می کنند. انتشارات تجاری Time Warner اخیراً از وجود سایت www.ipublish.com خبرداد که مسؤلان آن نویسندگانی را که قصد دارند کتابشان در قالب الکترونیکی عرضه شود، جلب و حمایت می کنند.
همچنین جنبشی تحت عنوان پروژه گوتنبرگ (Gutenberg Project) شکل گرفته است که هدف آن تبدیل کتاب های عادی به کتاب های الکترونیکی است. هزاران کتاب که تا کنون در کتابخانه ها و یا کلکسیون های خصوصی موجود بودند اکنون درقالب دیجیتال در دسترس همگان قرار می گیرند.
با این حال ناشرانی نیز نظیر Academic Press National وجود دارند که امکان مطالعه پیوسته و رایگان برخی عناوین کتابهای چاپی را در اختیار علاقه مندان می گذارند . در واقع نوعی تلاش از سوی برخی ناشران برای معرفی و آگاهی از محتوای کتابها دیده می شود .
برای نمونه ، اخیرا سایت www.amazon.com موافقت برخی ناشران برای مشاهده و مطالعه رایگان چندین صفحه از کتابهای منتشر شده از طریق سایت خود، کسب کرده است . زمانی که صنعت چاپ ، نسخه نویسی را در 500 سال قبل ، از میدان خارج ساخت ، انقلابی در علم ، سیاست ، و مذهب پدید آمد. چاپ این امکان را فراهم ساخت تا رسالات و جزوات سیاسی ، مواعظ و خطابه ها ، و متون درسی در دسترس هزاران نفر قرار گیرد .اختراعات متعدد به واسطه چاپ این امکان را برای مردمان به وجود آوردند تا از تجربه بلافصل خود فراتر روند.
چاپ امکان دانش اندوزی سریع را به وجود آورد. دانشگاه و کتابخانه ، به مثابه کانونهای عمده کسب دانش ، خود را تثبیت کردند و در طول قرن تدوام یافتند. در شرایطی که موج توفنده الکترونیک برآن است که کتاب را به کام خود بکشد ، گردش زمانه نظاره گر کتاب است که در تقلای حفظ حیات خود به هر چیز چنگ می زند . آیا کتاب باقی خواهد ماند؟ آیا به راستی ضرورتی هست که به وابستگی به کتاب ادامه دهیم ؟ آیا نیازمند آن هستیم که کتاب همچنان به عنوان حافظه اجتماعی ما عمل کند؟ به واسطه حجم ذخیره کامپیوتر ، در حال حاضر کتابهای مرجع بر روی فرمت های کامپیوتری قابل دسترسی اند. همچنین از طریق نظامهای ذخیره و بازیابی کامپیوتری پیوسته می توان به متن کامل واژنامه ها ،راهنما ها ، سالنامه ها ، دایره المعارفها دست یافت. نشر الکترونیکی اطلاعات ، در حال حاضر از جهت تجاری توسعه زیادی یافته است . آیا شاهد بخش مرجع بدون کاغذ خواهیم بود؟ به ویژه آنکه دیسک نوری ثابت خواهد کرد که برای کشورهای در حال توسعه شیوه ای کارآمد به منظور دستیابی به آن دسته از منابع اطلاعاتی است که به دلیل هزینه ها و فقدان خدمات پشتیبانی ارتباط از راه دور برای بازبینی اطلاعات به شکل پیوسته ، دیر زمانی قابل دستیابی نبودند.
کتابهای الکترونیکی
جامعه امروزی به طور روز افزون از جنبه های آموزش ، ارتباطات ، اطلاعات ، اقتصاد ، و بازار و جز آن به اینترنت وابسته شده است .
شاید بتوان اینترنت را شاهرگ اصلی ارتباطی فرهنگها و انتقال اطلاعات عنوان کرد. همچنین ، ماهواره ها ، شبکه های فیبر نوری، و شبکه های بی سیم مهمترین ابزار برای ایجاد دهکده جهانی و ملتهای بدون مرز هستند، حال آنکه طی بیست سال اخیر و با پیشرفت فناوری، شاهد ارتباط افرادی عادی در نقاط مختلف دنیا از طریق شبکه ها بوده و هستیم . امروزه ، کتابهای الکترونیکی به واقعیت پیوسته اند و قطعا بخشی از آینده منابع کتابخانه ای را تشکیل می دهند. کتاب الکترونیکی به خودی خود و در شکل ظاهری ، وسیله ای کوچک و قابل حمل برای نگه داری و نمایش اطلاعات است. اما امروزه ، کتابهای الکترونیکی چنان امکاناتی را در اختیار کاربر میگذارند که دیگر نمی توان آنها را فقط " کتابهای نو ظهور" دانست ، بلکه این کتابها به عنوان فناوری آموزشی نیز بسیار مفید هستند . چه در کلاس های درس و چه در مطالعات فردی ، کتاب یا دیگر منابع اطلاعاتی همواره مورد نیاز بوده و هستند اما منابع چاپی را نمی توان همیشه و درهر شرایطی به میزان مورد نیاز تهیه کرد . با استفاده از کتابهای الکترونیکی ، نه تنها می توان بخشی از متن مورد نظر خود را برای استفاده های بعدی ذخیره کرد ، بلکه میتوان به روشهای الکترونیکی بسیار سریع ، در تمام متن به جستجوی مطالب مورد نظر خود پرداخت . این فرمت می تواند ، هنگامی که یک طرح پژوهشی و تحقیقی با منابع متعدد در دست اجراست ، با صرفه جویی بسیار زیاد در زمان ، به طور کامل آشکار شود. کتابهای الکترونیکی ویژگیهایی دارند که با استفاده از آنها ، نه تنها در وقت و زمان صرفه جویی می شود ، بلکه باعث شکوفایی خلاقیتهای کاربر یا خواننده نیز می شود. به طور نمونه می توان اندازه و نوع قلم و رنگ در بخشهای مورد نظر تغییر داد.
همچنین ، بسیاری از کتابهای الکترونیکی به ابزارهایی مجهز شده اند که به کاربران امکان می دهند که زیر پاراگراف های مورد نظر خود خط بکشند و یا نکاتی را در حاشیه متن اصلی یادداشت کنند.این ابزار برای محقق یا دانشجویی که قصد دارد بدون از میان بردن یک نسخه چاپی کتاب ، مطالب اصلی و کلیدی آن را بیرون بکشد جالب و مفید است . به علاوه می توان صفحات مورد نظر را در کتابهای الکترونیکی به سادگی و مثلا با فشار به کلید برای مراجعات بعدی نشانه گذاری کرد. از دهه 1950 تا امروز، کتابخانه ها بیشتر از هر زمان دیگری در طی تاریخ خود، دستخوش تغییرات سریع و عمیق شده اند .البته این تغییر به علت کاربرد کامپیوتر و فناوری مخابراتی پیش آمده است . فناوری کلیه فعالیتهای ما را در زمینه نگه داری رکوردهای بهبود بخشیده و در ترویج اشتراک منابع بین کتابخانه ها بسیار موفق بوده است . کتابخانه بدون دیوار هم اکنون واقعیت پیدا کرده ، زیرا بسیاری از افراد ، اکنون می توانند به فهرستهایی دست یابند که نمایشگر منابع موجود در یک همایش کتابخانه ای است و حتی در پاره ای موارد می توانند از راه دور به نام خود از کتابخانه های دیگر کتاب دریافت کنند ، یا فتوکپی مورد نیاز خود را درخواست نمایند.
کتابخانه ها از جهت در اختیار قرار دادن پایگاه داده های الکترونیکی به صورت سی . دی .رام (CD-ROM)، یا تسهیل در دستیابی شبکه ای به منابعی که موجودیت فیزیکی در کتابخانه ندارند، بسیار مفید بوده اند . دردو دهه قبل نظریه ((جامعه بدون کاغذ)) توسط "ویلفرد لنکستر " در کنفرانسی در فنلاند مطرح شد ، جامعه ای که در آن نظامهای ارتباطی عمدتا بدون استفاده از کاغذ و مبتنی بر شبکه ، و دارای بسیاری از ویژگیهای شبکه اینترنت امروزی بود. این طرح متعاقبا در کتابهای مربوط به نقش کتابخانه و کتابدار در عصر الکترونیک بسط داده شد. عده ای این طرح انتقال از دوره ارتباط "کاغذی " به دوره "الکترونیکی" را بسیار مطلوب تلقی می کردند . اگر چه فناوری فوایدی برای کتابخانه ها در برداشته ، منطقی است که تصور کنیم زیانهایی را نیز به بار آورده است .متاسفانه بیشتر کتابداران ظاهرا مسحور فناوری کامپیوتر شده اند و به جای آنکه کامپیوتر را وسیله ای برای رسیدن به اهداف دلخواه خود بدانند، آن را هدف تلقی می کنند. متاسفانه اغلب کتابداران ظاهرا بر این باورند که دسترسی به کامپیوتر به معنای دسترسی به بهترین اطلاعات هستند. آنها خواستار ابزار و افرادی هستند که قادر باشند گندم را از کاه جدا کنند ، یعنی خواستار کیفیت اند ، نه کمیت ، کتابدارن، فناوری را با شکوه می پندارند . بعضی از آنها عقیده دارند مسیر فناوری باعث بهبود سیمای کتابداران ، موقعیت آنها و احتمالا حتی حقوق آنها می گردد . اما نه تنها شواهد چندانی در این موارد وجود ندارد ، بلکه در واقع فناوری ممکن است این حرفه را بسیار به خطر اندازد. شاید منفی ترین نتیجه فناوری در عصر حاضر ،روند انسان زدایی آن باشد.
کتاب الکترونیکی چیست؟
از اختراع رایانه، ترانزیستورها و ابداع اینترنت به عنوان فصل های انقلابی در تاریخ علم یاد شده است. با رواج هرچه بیشتر تاثیر رایانه در جزئی ترین مسائل روزمره، دنیای ما با سرعت هرچه بیشتر به دنیای الکترونیک و دیجیتال تبدیل می شود. کتاب و چاپ و نشر نیز از این راه باز نمانده اند و ظهور نشر الکترونیک به گونه ای که در چند سال اخیر شاهد آن بودیم، صنعت چاپ و نشر را دستخوش تحولی عظیم کرده است.
ebook یا کتاب الکترونیکی، پدیده ای کاملاً تازه در این بین است و می رود تا نظام آموزش و اطلاع رسانی را با دگرگونی هایی اساسی مواجه سازد. کتاب های الکترونیکی یا ebooks صرفاً نسخه های الکترونیکی مطالب مکتوب نیستند، بلکه میتوانند علاوه بر متن، فیلم، صوت، تصاویر و انیمیشن را نیز شامل شوند. بعلاوه می توانند درقالب فایل هایی که می تواند توسط یک کامپیوتر اجرا شود مانند قالب های Word Text ،HTML ،PDF وفایل های اجرایی EXE درآیند.
سادگی اجرا، سادگی جستجو در متن ، داشتن قالب زیباتر ، منسجم بودن مطالب ، امکان عرضه یا فروش ساده تر و سریعتر ، داشتن قابلیت افزودن امکانات مالتی مدیا و … ازجمله ویژگی هایی هستند که کتاب الکترونیکی رابه عنوان یک رسانه نو پا و رو به رشد از سایر رسانه هایی از این دست ممتاز می گرداند.
نهادهای بسیار زیادی با درک اهمیت این رسانه، به حمایت و گسترش این پدیده نوپا اقدام می کنند که قصد آنها توسعه هرچه بیشتر نشر الکترونیک و بهادادن به این پدیده است. برای مثال، نمایشکاه کتاب فرانکفورت 7 جایزه سالیانه برای کتاب های الکترونیکی برگزیده اختصاص داده است که شامل جایزه ای ویژه به مبلغ 100 هزار دلار می باشد.
در اینجا چند مفهوم از این واژه را مورد بررسی قرار می دهیم :
ü کتاب الکترونیکی را به طور ساده می توان این گونه تعریف کرد:" ذخیره اطلاعات یک کتاب در قالب دیجیتال به صورتی که بتوان آن را بر روی صفحه کامپیوتر مشاهده کرد. " کتابهای الکترونیکی را می توان روی محمل های دیجیتالی نظیر " دیسک فشرده "، "دیسک فشرده دیجیتالی " ، شبکه جهانی وب، و جز آن منتشر کرد.
ü نشر الكترونيكي فرآيند توليد و اشاعه اطلاعات شامل هر نوع فايل الكترونيكي حاوي متن، تصوير، صدا و ساير امكانات چند رسانه‌اي از طريق ابزارهاي الكترونيكي شامل آنچه كه در محيط وب عرضه مي‌شود و نيز گونه‌هاي غير چاپي مانند خبرنامه الكترونيكي، ديسك نوري، كتاب‌هاي الكترونيكي، پروتكل‌هاي انتقال فايل (File Transfer Protocol : FTP) ، سيستم تابلو اعلانات (Bulletin Board System : BBS) و گروه‌هاي مباحثه (discussion groups) در اينترنت است دامنه نشر الكترونيك، گاه تا انواع كاتالوگ‌هاي فني، اسناد تجاري، مكاتبات اداري، نامه‌هاي شخصي يا تجاري، ژورنال‌هاي تخصصي و غيره نيز گسترش مي‌يابد.
ü جامعه اروپا در سال 1993 نشر الكترونيكي را انتشار هر نوع مطلب در رسانه غيرچاپي كه بتوان به صورت الكترونيكي ذخيره، تحويل و مورد استفادة كار قرار داد تعريف كرده است.
فناوري نوين اطلاعات و به ويژه شبكه‌سازي و اينترنت، گسترة عظيمي را فراهم كرده تا جهتگيري فرهنگي خود را از «انباشتن» دانش در نشر سنتي به سوي «اشتراك و انتشار» آن در نشر الكترونيكي هدايت كنيم؛ اتفاقي كه با تغيير پارادايم‌هاي يادگيري از شكل سنتي به شيوه نوين ديجيتالي در فراگيري الكترونيكي افتاده است. شبكه‌هاي الكترونيكي موجب شده‌اند تا انتشارات علمي از مدل تجاري كه انديشمند كلمات خود را از طريق رسانه گران قيمت و غير موثر كاغذ عرضه مي‌كرد، به سوي مدلي اشتراكي با هزينه بسيار كمتر و با وسعت بسيار گسترده‌تر، چرخش پيدا كند. مدلي كه در آن دانشگاه‌ها، كتابخانه‌ها و انجمن‌هاي علمي و تخصصي هر حوزه پيشاپيش براي آنها سرمايه‌گذاري كرده‌اند.
برای مثال ، بسیاری از منابع مرجع نظیر دایره المعارف بریتانیکا ، دایره المعارف آمریکانا ، فرهنگ وبستر ، فرهنگ آکسفورد و از این قبیل ، علاوه بر قالب چاپی ، بر روی دیسک فشرده و نیز شبکه جهانی وب قابل دستیابی هستند در سالهای اخیر ، ناشران منابع مرجع سعی کرده اند تا علاوه بر لوح فشرده ، انتشارات خود را از طریق شبکه جهانی وب در محیطی فراگیرتر ، ارزانتر ، و با قابلیتهای چند رسانه ای و فرامتنی در دسترس طیف وسیعی از خوانندگان قرار دهند. کتابهای الکترونیکی را می توان به دو صورت در محیط وب شناسایی کرد .
1. برخی کتابهای الکترونیکی ، شکل چاپی ندارند و فقط در قالب دیجیتالی منتشر می شوند . همه فرآیند نشر کتاب از زمان تالیف تا قرار گرفتن در محیط وب ، به صورت الکترونیکی انجام می شود. بنابر این چنین کتابهایی را نمی توان در جهان چاپی و کتابخانه های سنتی یافت و از این لحاظ اثری منحصر به فرد به شمار می آیند. این بخش از عرضه نشر کتابهای الکترونیکی هنوز با مشکلات حقوقی ، معنوی ، و اقتصادی روبرو است . در واقع ، ناشران به این نکته مهم پی برده اند که چه از نظر رقابت با دیگران و چه از لحاظ پاسخگویی به نیازهای جامعه جدیدی از مخاطبان یعنی " خوانندگان اینترنتی " ، چاره ای جز توجه به امکانات و قابلیتهای نشر اینترنتی ندارند و ناچار به نقش آفرینی در این محیط هستند.
2. بخش دوم از کتابهای الکترونیکی در محیط وب ، در واقع شکل الکترونیکی نسخه های چاپی منتشر شده به شمارمی آیند که ناشران آنها را از طریق وب نیز دسترس پذیر کرده اند. این گروه کتابهای الکترونیکی به سرعت در حال توسعه و گسترش هستند.
انواع کتابهای الکترونیکی
کتابهای الکترونیکی ، با توجه به ویژگیها ، امکانات ، و کاربردهایشان به گروههای زیر تقسیم می شوند:
1) کتابهای الکترونیکی فقط متن: در این دسته ، کتابهای الکترونیکی فقط شامل اطلاعات متنی هستند و هیچ گونه تصویر نمودار و جز آن را شامل نمی شوند .
2) کتابهای الکترونیکی دارای تصاویر اسکن شده : در کنار اطلاعات متنی ، تعدادی تصویر اسکن شده نیز وجود دارد .
3) کتابهای الکترونیکی با تصاویر متحرک : در کنار اطلاعات متنی ،تعدادی تصویر انیمیشن و یا قطعاتی از فیلم نیز وجود دارد.
4) کتابهای الکترونیکی سخنگو: این دسته کتابهای الکترونیکی با استفاده از امکانات صوتی و الکترونیکی تا حدی با کاربرد رابطه برقرار می کنند.
5) کتابهای الکترونیکی چند رسانه ای – در این دسته از کتابهای الکترونیکی یک رابطه چند رسانه ای و دو سویه میان کتاب و خواننده برقرار می شود. این دسته کاملا با کتابهای سنتی و چاپی متفاوت اند و امکانات کمکی برای جستجو و تحقیق در آنها در نظر گرفته شده است . کتابهای الکترونیکی در محیط وب بیشتر در قالب HTML,PDF ویا متن ساده در دسترس قرار می گیرند. برای مطالعه برخی کتابهای الکترونیکی باید همه متن کتابها رابه کامپیوتر شخصی خود انتقال داد و یا صفحه یاسر فصل آنها را مطالعه کرد.
رقابت دو فناوری (Hypertext Markup Language)HTML و (Portable Document Format)PDF در نشر الکترونیکی چندان منطقی و قابل قبول به نظر نمی رسد، زیرا این دو فناوری هر کدام ویژگیهایی دارند که غیر قابل مقایسه اند. ناشران وقتی اولین قدم را در نشر الکترونیکی برمی دارند، اغلب با قراردادن فهرست مطالب به صورت دستی و متن و نمونه‌های دیگر در محیط HTML و انتشار آن برروی پایگاه وب، کار را شروع می کنند و همزمان، فایلهای «پُست اسکریپت» (PostScript) را برای چاپ، تهیه و آماده می کنند. HTML فرزند SGML(Standard Generalized Markup Language)، و PDF فرزند «پست اسکریپت» است. با افزایش درخواست کاربران برای دسترسی بیشتر به مطالب در محیط الکترونیکی، قالب PDF پیشنهاد شد و مورد استفاده قرار گرفت. این قالب مخصوصاً برای چاپ بسیار مناسب است و به همین لحاظ فایلهای «پست اسکریپت» به سوی تبدیل به PDF می روند.
با توسعه محیط الکترونیکی، نیاز به سازماندهی و مدیریت اطلاعات بیشتر می شود. ایجاد قابلیت انعطاف، توانایی ساختار بخشیدن، توانایی دریافت و سازماندهی اطلاعات در زمینه نشر الکترونیکی نیازمند راه‌حل است. اینجا است که وجود HTML به‌عنوان راه حل، ضرورت حیاتی می یابد. حتی اگر کاربران فقط طالب قالب PDF اطلاعات باشند، استفاده از HTML و XML(Extensible Markup Language) برای ساختاربخشیدن به مدیریت اطلاعات، ضروری است. بنابر این می توان از راه حلهای ساختاردهی HTML و XML برای حفاظت از آرشیو های الکترونیکی، و از PDF برای اطلاعات، به‌عنوان راه حل استفاده کرد. تفاوت اساسی خانواده HTML با PDF هم در همین است. HTML «بستر اطلاعات» و PDF، «اطلاعات» است. اولی برای توصیف چگونگی پدیدارشدن اطلاعات (دسترسی)، و دومی شرح اطلاعات صفحه است.
یك تفاوت اساسی دیگر PDF و HTML در این است که HTML به تمام معنا مستقل است و استانداردی بین‌المللی است، ولی PDF استانداردی غیررسمی است که به دلیل کاربرد گسترده و بی رقیب، مقبولیت یافته و هنوز توسط سازمانهایی مانند «ایزو» (ISO) و «کنسرسیوم وب جهانی» (W3C) به‌عنوان استاندارد رسمی پذیرفته نشده است.برای خواندن HTML نیاز به نرم‌افزارهای رابط نیست، اما فایلهای PDF را نمی توان بدون نرم‌افزار اختصاصی آن یعنی Adobe Reader مورد استفاده قرار داد.
مزایا و ویژگی های کتاب های الکترونیکی:
ü Portability (سهولت انتقال در عین یکپارچگی مطالب)
اطلاعات پردازش شده (Information) می تواند به سرعت جابه جا شود. باتوسعه میکروچیپ ها، فناوری فیبر نوری (Fiber Optic) و اینترنت، ارتباطات دیجیتال می تواند به سهولت هرچه تمامتر و به صورت بلادرنگ (Real Time) منتقل شود. کتاب های الکترونی می تواند به صورت قابل download و یا به شکل ضمیمه به ایمیل (attachment)، عرضه شوند و نیز قابل ذخیره در دیسکت و یا CD-ROM می باشند.
Versatility (انسجام مطالب و تنوع کاربرد)
در حال حاضر مردم دسترسی بیشتری به اطلاعات دارند و می توانند بر اساس آن تصمیمات بهتری بگیرند. در مقایسه باقالب های رایج متنی، کتاب های الکترونیکی در عین دسته بندی مطالب به صورت فهرست یا موضوعی، به صورت وحدت یافته تبادل آن ها با یکدیگر را همراه با سهولت جستجو فراهم میکند.
Interactivity (تبادل بینابین مطالب با یکدیگر)
ترغیب شدن بیشتر برای ادامه خواندن، سهولت نگهداری و یاد سپاری مطالب و توانایی بیشتر در کنترل مطالب از جمله موارد بسیار مهم برای خواننده می باشد. یک کتاب الکترونیکی با امکاناتی مانند فرامتن (Hyperlink) امکان تبادل بینابین مطالب و نیز مرور همزمان آنها با یکدیگر را فراهم میکند. این راحتی جستجو به ویژه برای افرادی که با مطالب تحقیقاتی سر و کار دارند بسیار حایز اهمیت می باشد.
Multimedia Capability (پشتیبانی از امکانات مالتی مدیا)
کتاب های الکترونیکی حتی می توانند این امکان را داشته باشند که به مطالب کتاب گوش دهید! نرم افزارهایی چون Microsoft Reader از امکانات بسیار خوبی از جمله خواندن متون برخوردار می باشند. این مطلب صرفاً جالب است اما برای افرادی مثل نابینایان و یا کسانی که مشکل خواندن مطالب را دارند نوید بخش عصری تازه در آموزش و اطلاع رسانی می باشد. همچنین این کتاب ها امکان خوبی برای برای بزرگ نمایی مطالب و پخش فیلم و تصاویر دارند.
Useability (سهولت کار و اجرا)
اکثریت قریب به اتفاق مردم برای نوشتن و یا خواندن مطالب از طریق رایانه از نرم افزارهایی چون Word استفاده می کنند. به عنوان یکی از مشکلات نرم افزار Word این است که مطلبی که در یک نسخه آن مثل Word 97 و یا در یک ویندوز فارسی ساز نوشته می شود به سادگی در نسخه دیگر این نرم افزار قابل اجرا نیست.به طوری که اگر شما آن را به رایانه دیگر که دارای نسخه دیگری است ببرید مخصوصاً اگر آن مطلب به زبانی غیر انگلیسی نوشته شده باشد، ممکن است به همان دقت اجرا نشود و نیز ممکن است بسیاری ازافراد برای خواندن مطلبی که درقالب PDF دراختیار دارند، نرم افزارهای ویژه اجرای PDF را نداشته باشند و حتی نام آن ها را نیز نشنیده باشند.
مشکل بسیار مهمتری که در این بین وجود دارد قیمت بسیار بالای این گونه نرم افزارهااست. فقط قیمت بسته Office محصول شرکت مایکروسافت بیش از 350 دلارمیباشدکه برای یک نرم افزارقیمتی بالا است. اما کتاب های الکترونیکی که درفرمت EXE هستند این مشکل را نیز حل کرده اند. یعنی شما کتاب الکترونیکی خود را صرف نظر از نوع سیستم عامل و یا وجود نرم افزاری برای خواندن آن نه تنها ساده تر از ورق زدن یک روزنامه خواهیدخواند، بلکه از امکانات بسیارجالب دیگر آن نیز آن نیز بهره مند خواهید شد و حتی می توانید از درون کتاب برای نویسنده آن ایمیل بفرستید!
از جمله مشکلات دیگر این است که خواندن مطالب طولانی از طریق این گونه نرم افزارها به دلیل عدم تعبیه یا اجرای ساده Hyperlink ها و نیز نبود تبادل بین مطالب به صورت بلادرنگ برای خواننده بسیار خسته کننده خواهد بود. اما در یک کتاب الکترونیکی مطالب بسیار طولانی مثلاً نسخه کامل کتاب مقدس را می توان به صورت کلیک روی فهرست ها و دسته بندی ها به ساده ترین شکل مرورکرد.
ارزشهای افزوده نشر کتاب در محیط وب
فرآیندهایی که ارزشهای جدیدی به نشر کتاب در محیط وب می افزایند ، عبارت اند از :
الف) دسترسی همزمان به نسخه ای واحد از کتاب الکترونیکی ، محیط وب این امکان را در اختیار ناشران و نویسندگان قرار می دهد تا بتوانند نسخه ای واحد از کتابهای خود را به طور همزمان در دسترس تعداد بی شماری از خوانندگان قرار دهند و بدین ترتیب در هزینه های گزاف چاپ ، صحافی ، و توزیع کتاب با شمارگان بالا صرفه جویی کنند. به تعبیر دیگر ، فقط کافی است یک نسخه از کتاب تولید شود و در محیط وب در دسترس قرار گیرد ، بدین ترتیب همه خوانندگان قادر خواهند بود به طور همزمان کتاب مورد نظر را مطالعه کنند ، بدیهی است که این خود یکی از مهمترین ارزشهای افزوده محیط وب نسبت به کتابهای چاپی است . در دنیای چاپ باید برای هر خواننده ، یک کتاب تولید شود که منجر به افزایش هزینه های انتشار می شود. اهمیت این موضوع هنگامی آشکار می شود که ناشری توانایی مالی برای چاپ یک اثر با مخاطبان کم را نداشته باشد. این موضوع به ویژه در خصوص انتشار کتابهای تخصصی در کشور ما بیشتر به چشم می خورد ، زیرا تعداد بسیار کمی از خوانندگان ممکن است آنها را خریداری کنند. محیط وب این امکان را به ناشران می دهد تا با کمترین هزینه ممکن ، چنین منابعی را به صورت الکترونیکی در دسترس تعداد بی شماری از خوانندگان قرار دهند.
ب) افزودن اطلاعات چند رسانه ای.
محیط وب ، این امکان را می دهد تا به راحتی علاوه بر متن، صوت ، تصویر ، و ویدئو نیز در کتابهای الکترونیکی گنجانده شود. در دنیای چاپی فقط می توان عکسهای رنگی یا سیاه و سفید را به کتاب اضافه کرد و امکان استفاده از صوت ، انیمیشن ، و ویدئو به عنوان بخشی از کتاب و یا اطلاعات تکمیلی به منظور تفهیم هر چه بهتر مفاهیم وجود ندارد. چنین رویکردی امروزه ، به ویژه در برخی دایره المعارفها، و فرهنگهای موجود در محیط وب دیده می شود. تلفظ صحیح کلمات ، استفاده از موسیقی ، کلام ، انیمیشن ، و ویدئو برای تشریح مفاهیم نوشتاری در کتابهای الکترونیکی به ویژه کتابهای کودکان از اهمیت بسزایی برخوردار است. محیط وب علاوه بر اینکه امکان افزودن اطلاعات چند رسانه ای را به قالبهای مختلف می دهد، محدودیت اشغال فضای زیاد از حافظه را در دیسک های فشرده ندارد.
پ) امکانات جستجوی اطلاعات .
از طریق دیجیتالی کردن متن یک کتاب ، می توان امکانات جستجوی مختلفی را برای کاوش یک یا چند کلید واژه در متن کامل کتاب یا در فصل و صفحه ای مشخص پیش بینی کرد. اگر چه ، تنها نمایه چاپی در انتهای کتاب برای دسترسی به موضوعات مورد نظر بسیار ارزشمند است ، ولی تنها نمایه مناسب و کارآمد نیاز به صرف هزینه از سوی ناشر و بهره گیری از نمایه سازان متخصص و حرفه ای دارد. ناشران می توانند از یک برنامه جستجو که خصوصیات و امکانات کاوش مناسب برخوردار باشد، به عنوان ابزار جایگزین نمایه کتاب برای جستجوی اطلاعات در کتابهای الکترونیکی استفاده کنند.
ت) انعطاف پذیری بیشتر برای اصلاح و یا انتشار ویرایش جدید.
محیط وب به ناشران و نویسندگان امکان می دهد تا به سرعت ، حتی چند هفته پس از انتشار یک کتاب به اصلاح یا انتشار ویرایشهای جدید اثر مورد نظر بپردازند. انجام چنین فرایندی در محیط الکترونیکی بسیار سریع و کم هزینه است، زیرا در بیشتر مواقع بخش کمی از کتاب بازنگری می شود. این در حالی است که در کتابهای چاپی باید حتی برای اصلاح یک صفحه ، همه کتاب را مجددا به چاپ رساند که خود هزینه زیادی برای ناشر در پی دارد یکی دیگر از ارزشهای افزوده محیط وب برای نشر کتاب، ارائه ویرایش جدیدی از یک کتاب قبل از انتشار نسخه چاپی و توزیع آن در بازار نشر است . در واقع ، از آنجایی که فرایند چاپ ، آماده سازی، و توزیع کتابهای چاپی بسیار زمانبر است ، از طریق قرار دادن نسخه ای از کتاب در محیط وب می توان به سرعت ویرایش جدید را در دسترس خوانندگان مشتاق قرار داد.
مهمترین مزایای نشر کتاب در محیط وب از نظر ناشران
کاهش هزینه های تولید و چاپ کتاب:
انتشار فقط یک نسخه از کتابهای الکترونیکی در محیط وب و دسترسی همزمان همه خوانندگان به آن ، موجب می شود تا بر خلاف کتابهای چاپی نیاز به انتشار شمارگانی بالا از یک کتاب نباشد. البته تهیه و قرار دادن یک کتاب الکترونیکی در محیط وب دارای هزینه های جانبی برای ناشران نظیر ثبت حوزه ، خرید فضا در محیط وب، طراحی گرافیکی ، حفظ و نگه داری سایت ، نوشتن برنامه جستجو و پایگاه اطلاعاتی ، ورود اطلاعات ، خرید تجهیزات کامپیوتری و شبکه ، و موارد دیگر است ، ولی بسیاری از امکانات و تجهیزات فوق می توانند در نشر کتابهای الکترونیکی دیگر نیز استفاده شوند و در واقع فقط یک بار ناشر هزینه شوند .
عدم نیاز به فضای فیزیکی برای انبار کردن کتاب :
صرفه‌جويي در فضاي كتابخانه‌ها: اما در مجموع، ترديدي نيست كه كتابخانه‌هاي الكترونيكي هزينه‌هاي كتابخانه‌هاي سنتي را كاهش مي‌دهند؛ اين موضوع بويژه از بعد معضلات مربوط به گسترش فضاي كتابخانه براي مجموعه‌سازي و ذخيره مدارك، قابل توجه است.
یکی از مشکلاتی که ممکن است ناشران با آن روبرو شوند ، انبار کردن کتابهای قبل از توزیع و نیز نگه داری نسخه های اضافی است. نشر کتاب در قالب الکترونیکی نیاز به فضای فیزیکی برای انبارکردن کتاب ندارد، زیرا همه اطلاعات در قالب دیجیتال ذخیره می شود. علاوه بر این ، اگر محیط نگه داری کتابها از شرایط مناسبی نظیر رطوبت ، گرما ، نور و جز آن برخوردار نباشد ، به نسخ چاپی به مرور زمان آسیب خواهد رسید . ولی کیفیت اطلاعات دیجیتال همواره یکسان می ماند.
عدم نیاز به توزیع کتاب به نقاط دیگر:
یکی از مشکلاتی که ناشران به ویژه در کشور ما با آن روبرو هستند ، عدم توزیع سریع ، مناسب و کم هزینه کتابها، در شهرهای مختلف است. کتابهای الکترونیکی نیاز به توزیع و یا ارسال به نقاط دیگر ندارند، اما باید به نحو مناسبی خوانندگان را از انتشار آنها مطلع ساخت. چنین فرایندی می تواند از طریق مطبوعات ، وب سایت های خبررسانی ، پست الکترونیکی ، و تبلیغات چاپی انجام شود. به تعبیر دیگر کتابهای الکترونیکی را نمی توان در پشت ویترین کتاب فروشی ها نمایش داد.
عدم برگشت کتاب از سوی کتاب فروشان به دلایل مختلف :
از آنجا که تنها یک نسخه از کتاب الکترونیکی تولید می شود و در محیط وب در دسترس قرار می گیرد ، ناشران هیچ گاه با مشکل برگشت کتاب از سوی کتاب فروشان و توزیع کنندگان روبرو نخواهند شد.
سرعت بخشیدن به چرخه نشر کتاب:
نشر کتاب در قالب الکترونیکی بسیاری از موانع بر سر راه چاپ کتاب به صورت سنتی را از میان بر می دارد، برای مثال دیگر نیازی به ارسال کتاب به چاپخانه ، بررسی کیفیت چاپ ، صحافی ، و توزیع و ارسال به کتاب فروشی ها نیست . اما این موضوع هنگامی حاصل می شود که قبلا سیاست گذاری صحیح و راهبردی برای نشر کتاب به صورت الکترونیکی انجام شده باشد.
خرید پیوسته کتاب:
منظور از " خرید پیوسته کتاب " این است که خوانندگان می توانند از هر کجا پس از مطالعه معرفی و یا نقد و بررسی کتاب، به سفارش و خرید آن اقدام کنند. یکی از محدودیتهای شیوه های سنتی توزیع کتاب این است که خوانندگان مجبور هستند به کتاب فروشیها یا منابع معرفی کتاب مراجعه کنند و این در حالی است که این موضوع فقط شامل خوانندگان در یک منطقه جغرافیایی خاص می شود. در نظام خرید پیوسته کتاب از طریق اینترنت ، هر کس از هر کجا و در هر زمان می تواند به سایت ناشر مراجعه کند و پس از مطالعه مقدماتی کتاب مورد نظر، به انتخاب و سفارش آن بپردازد . همین موضوع باعث می شود که ناشران بتوانند خوانندگان بیشتری را در مناطق جغرافیایی دیگر جذب نمایند و محدودیتهای مکانی و فیزیکی را برای نمایش انتشارات خود از میان بردارند هم اینک ، تقریبا همه ناشران معروف و معتبر دارای وب سایت هستند و امکان خرید پیوسته انتشارات خود را می دهند.
جلوگیری از تمام شدن نسخه های چاپی :
یکی از مشکلاتی که خوانندگان به ویژه برای خرید کتابهای مرجع پر استفاده و کمیاب با آن روبرو هستند ، دسترسی به آثاری است که همه نسخه های چاپی آنها در بازار نشر به فروش رفته و ناشر به دلایل مختلف دیگر اقدام به انتشار چاپهای جدید از آن نکرده است . به این گونه کتابها اصطلاحا کتابهای خارج از چاپ می گویند. نشر کتاب در محیط وب این فرصت را به ناشران می دهد که هیچ گاه با مشکل به اتمام رسیدن نسخه های چاپی روبرو نشوند و خوانندگان همواره بتوانند برای خرید کتاب مورد نظر اقدام کنند.
فرصت بیشتر برای انتشار عناوین بیشتر و آثار الکترونیکی:
تولید فقط یک نسخه کتاب در قالب الکترونیکی ، دسترسی تعدادی زیادی از خوانندگان به یک نسخه از کتاب به طور همزمان ، و موارد دیگر منجر به کاهش هزینه تولید کتاب می شود و بدین ترتیب ناشران فرصت بیشتری پیدا می کنند تا به انتشار عناوین بیشتری از کتابهای ویژه در زمینه های تخصصی بپردازند . به عبارت دیگر امروز دیده می شود که بیشتر ناشران خصوصی ، به دلیل محدودیتهای مالی تمایل دارند عناوینی را که مخاطبان بیشتری دارند به چاپ برسانند تا سود بیشتری کسب نمایند ، نشر الکترونیکی در محیط وب تا حدودی می تواند ناشران را به سوی انتشار کتابهای تخصصی یا متعلق به نویسندگان ناشناخته سوق دهد.
انحصارات در نشر هر چند نه در سطح وسيع كمرنگ‌تر مي‌شوند. محدوديت‌هاي چاپ مطالب، به ويژه مقالات علمي كه انتشار آنها در مجلات بسيار دشوار و مستلزم فرآيند طولاني است، از ميان مي‌رود به طوري كه پديد آورندگان مي‌توانند مستقيماً اقدام به انتشار مطالب خود كنند.
برخي محدوديت‌هاي دسترسي به منابع اطلاعات در نشر سنتي از جمله محدوديت‌هاي زماني و مكاني و وجود شرايط خاص، رنگ مي‌بازند. صرفه‌جويي در كاغذ و حفظ منابع طبيعي از مزاياي آن است امكان استفاده از امكانات چند رسانه‌اي مانند صدا، تصوير و فيلم، همراه متون فراهم مي‌شود.
در اين روش، هزينه‌هاي ثابت چاپ به ميزان قابل ملاحظه‌اي كمتر از هزينه‌هاي چاپ كتاب به صورت افست است و اين امكان وجود دارد كه شمارگان كتاب بدون افزايش بهاي هر نسخه بسيار كمتر از چاپ به صورت افست باشد. بنابراين تخمين هزينه و ريسك برخلاف در چاپ افست در اين روش وجود ندارد.
با تغيير قلم و تصاوير و انتخاب قست‌هاي مورد نياز از هر كتاب براساس نياز مشتري به بهينه‌سازي سريع آثار مكتوب كمك مي‌كند بطوريكه قالب‌بندي متون و تغيير شكل آن به تناسب سليقة كاربر امكانپذير مي‌باشد.
محدودیتهای نشر کتاب در محیط وب
نظارت بر استفاده از رسانه الكترونيكي بسيار آسانتر است. فرم‌هاي بازخورد، توجه به علائق كاربران، و صرفة اقتصادي استفاده از رسانة الكترونيكي، در تصميم‌هاي مربوط به تهيه منابع و سياستگذاري نشر تأثير دارند.ويژگي نظارت در نشر الكترونيكي، نوع ارتباط بين استفاده كنندگان و ارايه دهندگان خدمات نشر را دچار تحول مي‌كند.
هزينه ذخيره و انتقال اطلاعات در رسانة الكترونيكي كم است و به همين دليل، پشتيباني نيز سهل‌تر و كم هزينه‌تر است. همين نكته مي‌تواند بر كيفيت ارتباط علمي تأثير مثبت بگذارد.
امكان به روز كردن اطلاعات با سرعت بيشتر و در مقاطع زماني كوتاهتر وجود دارد.
تعامل، قابليت جست‌وجو، قابليت اتصال به منابع بي‌شمار و كليه مزايايي كه اينترنت براي كاربر به ارمغان مي‌آورد.
معايب، موانع و مشكلات نشر الكترونيكي چالش‌هايي كه نشر الكترونيكي و به تبع در بحث توليد و انتشار محتواي دروس الكترونيكي با آنها مواجه است شامل موارد زير است:
1) دسترسی به خطوط اتصال به اینترنت و کامپیوتر
یکی از محدودیتهایی که خوانندگان برای دسترسی به کتابهای الکترونیکی در وب با آن مواجه هستند ، دسترسی به خطوط اتصال به اینترنت و به ویژه کامپیوتر است. در واقع بسیاری از خوانندگان به ویژه در کشورهای در حال رشد دارای امکانات فوق نیستند و همین امر سبب شده است تا ناشران کتابهای الکترونیکی ، بخش عظیمی از خوانندگان بالقوه خود را از دست بدهند. با این وجود در طی سالهای اخیر ، کاهش روزافزون قیمت کامپیوتر و هزینه اتصال به اینترنت ، روزنه های امیدی را به روی ناشران کتابهای الکترونیکی گشوده است.
پس از انتشار، سرعت انتقال در محيط الكترونيكي و سرعت بازخورد مطالب بيشتر و با هزينه كمتر است. امكان مقايسة متون مشابه و تدوين و طبقه‌بندي منابع اطلاعاتي در حوزه‌هاي گوناگون علوم در حجم بالا و مقياس وسيع با سرعت بيشتر، زمان و هزينة كمتر فراهم مي‌گردد؛
اشتراك منابع اطلاعاتي مفهوم وسيعتر و واقعيتري مي‌يابد. بازبيني، ويرايش و اصلاح مطالب، آسانتر و سريعتر است.
2) حق مولف و کتابهای الکترونیکی:
مسائل مربوط به حق مولف کتابهای الکترونیکی حتی از کتابهای چاپی چه برای ناشران و چه برای نویسندگان ، بسیار پیچیده تر و مشکل سازتر است. استفاده غیر مجاز از کتابهای الکترونیکی و سهولت کم و زیاد کردن تمام یا بخشی از آنها ، ناشران و نویسندگان را با مشکلاتی مواجه ساخته است. در واقع ذخیره ، تکثیر ، تغییر، و ارسال الکترونیکی متون و تصاویر کتابهای الکترونیکی در بسیاری موارد به سادگی صورت می گیرد . حتی در کشورهای پیشتاز در نشر الکترونیکی هنوز موضوع حق مولف کتابهای الکترونیکی حل نشده است و ناشران و نویسندگان با دیدی تردیدآمیز به این موضوع می نگرند. موضوع حق مولف و مالکیت معنوی نشر کتاب در محیط وب را می توان یکی از مهمترین چالشها و موانع بر سر راه انتشار این گونه آثار در قالب الکترونیکی به شمار آورد ، زیرا که جنبه های فناورانه ، نشر الکترونیکی پیچیده تر است و نیاز به سیاست گذاری کلان در سطوح ملی و یا بین المللی دارد.
3) چگونگی فروش کتابهای الکترونیکی:
در حال حاضر يكي از عمده‌ترين زمينه‌هاي تجارت الكترونيك، عرضه كتاب‌هاي الكترونيك در اينترنت است كه ناشران الكترونيك و شركت‌هاي زيادي در اين بخش از بازار نشر فعاليت مي‌كنند و تجارت جديدي را بر روي بسياري از افراد حقيقي و حقوقي و حتي غير حرفه‌اي و آماتور گشوده است.
در اینجا این سوال مطرح است که چگونه می توان کتابهای الکترونیکی را از طریق وب به فروش رساند. نحوه پرداخت هزینه کتاب توسط خوانندگان ، ارائه " کلمه عبور" برای مشاهده کتاب و حفظ مالکیت آن ، و استفاده از کارتهای اعتباری برای پرداخت هزینه کتاب از جمله مشکلات به شمار می آیند. اما با ورود فناوری های نوین در پرداختهای الکترونیکی و استفاده روز افزون از خدمات بانکداری الکترونیکی و سیستمهای تحت شتاب این مشکل نیز در حال حل شدن است.
پیش بینی می شود تا سال 2005 یک ششم کتابهای خریده شده در آمریکا کتابهای الکترونیکی خواهد بود. تجارتی که ارزش 7/8 میلیارد دلار خواهد داشت.
4) مشکلات مربوط به خواندن کتابهای الکترونیکی در محیط وب:
خواندن متن کتاب بر روی صفحه نمایش کامپیوتر نسبت به رسانه های چاپی دشوارتر است. تجربه ثابت کرده است که چشم انسان هنگام خواندن بر روی صفحه کامپیوتر زودتر از رسانه های چاپی خسته می شود و خواننده نمی تواند نظیر کتابهای چاپی تمرکز لازم را داشته باشد. پایین و بالا بردن صفحه نمایش کامپیوتر نیز برای دنبال کردن متن کتاب نسبت به ورق زدن یک صفحه از کتاب چاپی مشکل تر است و چشم انسان در بسیاری از موارد مطالب را گم می کند. علاوه بر ان ، نمی توان کتاب الکترونیکی در محیط وب را در هر وضعیتی مطالعه کرد.
5) مشکلات استناد به کتابهای الکترونیکی :
ماهیت ناپایدار محیط وب همواره مشکلاتی را برای محققان به منظور استناد پایدار به منابع اطلاعاتی الکترونیکی در این محیط به وجود آورده است. امروزه ، بسیاری از افراد ، اینترنت را کتابخانه مجازی به شمار می آوردند که امکان دسترسی به طیف وسیعی از منابع و پایگاههای اطلاعاتی را در زمینه های مختلف می دهد. حال سوال این است که آیا نظیر " کتابخانه های حقیقی " ، منابع موجود در این محیط همواره قابل دسترس هستند و بدون تغییر باقی می مانند؟ به تعبیر دیگر آیا به منابعی که دیروز در این محیط الکترونیکی استناد کرده ایم ، فردا نیز می توان دسترسی پیدا کرد؟مهمترین مشکلات ناشی از استناد به کتابهای الکترونیکی عبارت اند از : ناپدید شدن و یا از میان رفتن اطلاعات در اینترنت ، تغییر محتوای اطلاعات در اینترنت ، و تغییر نشانی دسترسی به منابع در اینترنت ، بروز چنین مشکلاتی باعث شده است تا برخی محققان برای استفاده و استناد، نه تنها به کتابهای الکترونیکی ، بلکه به دیگر منابع اطلاعاتی در وب نیز به دیده تردید بنگرند.
محتواي الكترونيكي بايد داراي امكان دسترسي عمومي و بازيابي اطلاعات، حاوي پيشينة كتابشناختي (ابرداده) و داراي هويتي بدون ابهام باشد. مثلاً از سوي مؤسسات و سازمان‌ها و مراكز معتبر جهاني، شناسايي و تأييد شده باشد. نشر الكترونيك براي كتاب گزارش‌ها و ديگر اسنادي كه هر چند يك بار با ويرايش جديدتري عرضه شده و يا اطلاعات جديدتري در آنها گنجانده مي‌شود ايده‌آل است. تعويض اطلاعات و محتويات يك اثر نوشتاري از طريق يك سايت اينترنتي كار بسيار راحتي است.
6) نبود فهرستگان کتابهای الکترونیکی:
خوانندگان از طریق فهرستها یا فهرستگانهای ملی وبین المللی می توانند از کتابهای چاپی منتشر شده آگاهی حاصل کنند، حال آنکه یک فهرست یا فهرستگان ملی و بین المللی مختص کتابهای الکترونیکی در محیط وب وجود ندارد و آنچه قابل دسترسی است بیشتر مربوط به یک ناشر یا سایتی خاص است.
7) مسائل معنوی مربوط به نشر کتاب در قالب الکترونیکی:
رعايت حقوق معنوي ناشر و مؤلف: امكان تكثير آسان و بدون هزينه متون الكترونيكي باعث شده است كه نويسندگان و محققين تمايلي به انتشار ديجيتالي مطالب و نوشته‌هاي خود نداشته باشند؛ اگر چه اين مشكل با وضع و اجراي قوانين حمايتي حقوق مؤلف و پيشرفت فناوري‌هاي امضاء ديجيتالي و … امروزه كمتر موجب نگراني است.
شاید شما همه زمزمه های نابودی کتابهای چاپی در آینده و جایگزینی کتابهای الکترونیکی در کتابخانه ها راشنیده باشید و یا دربرخی منابع خوانده باشید . امروزه ، بسیاری از صاحب نظران نشر کتاب بر این باورند که هیچ رسانه ای نمی تواند جایگزین کتابهای چاپی شود. نشر به صورت الکترونیکی برخی لذتها و جنبه های معنوی استفاده کردن و خواندن کتابهای چاپی را از میان می برد.
لذت ورق زدن صفحات کتابهای چاپی ، مطالعه کتاب هنگام خواب یا در هر حالتی که خواننده احساس آرامش و راحتی کند ، بردن کتاب با خود به مدرسه ، سفر ، و یا محل کار و خواندن آن در هر زمانی که به آن احتیاج است ، هدیه دادن و گرفتن کتاب ، جمع آوری کتابهای هنری و چیدن آنها در قفسه کتابخانه شخصی به عنوان یک اثر ارزشمند و به یاد ماندنی ، همه و همه از طریق " نشر الکترونیکی" یک اثر ، از میان خواهد رفت. انسان ممکن است با یک کتاب چاپی انس بگیرد و بارها آن را بخواند و از تماس با آن لذت ببرد و یا در حاشیه آن مطالبی بنویسد و یادداشت کند که در جهان الکترونیکی امکان پذیر نیست. همچنین ، بسیاری از افراد علاقه دارند به کتاب فروشی ها بروند و در میان قفسه های کتاب به مرور عناوین دلخوه بپردازد و آنها را ورق بزنند. حال آنکه دنیای دیجیتال، جهانی خشن ،ناپایدار و شاید هم بتوان گفت " بی وفا " است. ما هر لحظه می توانیم کتاب مورد علاقه خود را از قفسه کتابخانه شخصی برداریم و آن را مطالعه کنیم . اما اگر دسترسی ما به خط اینترنت و کامپیوتر محدود شود، نخواهیم توانست کتاب الکترونیکی مورد علاقه خود را مشاهده کنیم . مطرح شدن چنین مواردی ، مربوط به طرف تاریک عصر دیجیتال و نشر اینترنتی است. در ایران ممکن است به دلیل عدم محبوبیت اینترنت به اندازه لازم از نشریات الکترونیکی استقبال نشود. بهترین نقطه شروع بهره مندی از این فناوری در ایران این است که برای شروع باید نشر الکترونیک را به صورت دانشگاهی بررسی و تدریس کرد وباید تبلیغات و اهمیت آن به صاحبان صنعت نشان داده شود. شرکتهای انتشاراتی نیز باید با توجه به گروه سنی و علایق مخاطبان ، تبلیغات و تعرفه های متفاوتی برای نسخه های الکترونیکی و نسخه های چاپی خود برگزینند ، تا با استفاده از هر دو نشر به سود دهی برسند . با شروع این کار همه در این چرخه راضی خواهند شد. نویسنده چون مطلب خود را راحت تر و با هزینه بهتر به فروش می رساند، خواننده چون مطلب را سریعتر دریافت می کند، ناشر چون هزینه کمتری برای نشر الکترونیکی متقبل می شود ، و صاحبان صنعت چون با تبلیغات مناسب کالای خود را به مشتریان نشان داده و مشتریان و سود بیشتری جذب می کنند.
امنيت اطلاعات: امكان دسترسي به متون غير مجاز مانند سؤالات امتحاني در مورد آموزش الكترونيكي سبب بكارگيري فناوري‌هاي امنيتي براي حفظ داده‌هاي مهم شده است.
استاندارد‌هاي متون الكترونيكي: اگر چه بيشتر كارشناسان صنعت نشر الكترونيك اذعان دارند كه مناسبترين قالب ديجيتال براي نشر بين رسانه‌اي قالب PDF (Portable Document Format) از شركت ادوبي است كه امكان تطابق بسياري از عمليات اجرايي توليد محصول الكترونيك و محصول چاپي را فراهم مي‌كند و از اين لحاظ، بهترين قالبي است كه براي توليد نسخه الكترونيك از محصولات چاپي پرحجمي نظير كتب درسي مي‌توان برگزيد و براساس آن به برنامه‌‌ريزي توليد اقدام كرد؛ با اين حال هنوز يك استاندارد بين‌المللي به اين منظور وجود ندارد.
ناكارآمدي موتورهاي كاوش اينترنتي در بازيابي كامل و دقيق اطلاعات: شايد بزرگترين ضعف PDF در نشر الكترونيكي، عدم امكان جستجوي اينترنتي براي بازيابي اطلاعات از متوني است كه به زبان‌هاي غير مرسوم مانند فارسي آماده شده‌اند؛ باشد كه سبب شده است حجم عظيمي از محتواي فارسي در وب بدون استفاده و دور از دسترس بماند.
لزوم تهية خروجي چاپي به منظور مطالعة متون به ويژه متون طولاني: هنوز به دليل ضعف سخت‌افزاري نمي‌توان براي مطالعه طولاني مدت از ابزارهاي الكترونيكي استفاده كرد. فراگير نشدن استفاده از اينترنت و بالطبع منابع الكترونيكي آن در سراسر جهان، به ويژه در كشورهاي توسعه نيافته كه مانع بهره‌گيري مناسب آنها را از اين ابزارها مي شود. ترديد در ماندگاري مطالب در محيط الكترونيكي.
در مورد سابقه نشر الكترونيكي در ايران تنها مي‌توان از روزنامه‌ها و برخي مجلات كه قدم به اين عرصه گذارده‌اند ياد كرد. مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران نيز اگر چه گام‌هاي مؤثري در زمينه نشر الكترونيكي اطلاعات علمي برداشته است اما تا رسيدن به مرز قابل قبول – با توجه به حجم اطلاعاتي كه در مركز توليد مي‌شود – فاصله زيادي دارد. مزاياي نشر الكترونيكي بسياري از امتيازاتي كه براي نشر الكترونيكي بر مي‌شمارند، صرفاً با مقايسة آن با نشر چاپي قابل درك است. وجود اين امتيازات، كاملاً نسبي هستند و به عواملي چون نرم‌افزار، قالب‌هاي ذخيرة اطلاعات، زيرساخت‌هاي اطلاعاتي، و مانند آنها بستگي دارد.
نتیجه گیری
نشر کتاب در محیط وب ، به طور فزاینده ای در حال مطرح شدن به عنوان یکی از بسترهای پویا و کارآمد برای اشاعه اطلاعات است . برخی ناشران از این محیط برای انتشار کتابهای الکترونیکی استفاده می کنند و بسیاری دیگر در حال برنامه ریزی و سیاست گذاری برای استفاده از این محیط هستند. انتشار کتاب در محیط وب دارای ارزشهای افزوده ای است که نمونه های چاپی فاقد آن هستند . در این میان این موضوع اهمیت دارد که نویسندگان ، ناشران ، و متخصصان نشر الکترونیکی از شیوه های ارزش افزایی به کتابهای الکترونیکی آگاهی داشته باشند و بتوانند از قابلیتها و امکانات محیط وب به طور موثر و کارآمد استفاده کنند.
باید تاکید کرد که هر یک از انتشارات الکترونیکی باید درسطوح گوناگون یعنی محتوا و نیز جنبه های فناوری نظیر ویژگیهای ساختاری، شیوه های دسترسی به اطلاعات ، جنبه های دیداری ارزیابی شوند. مسائل حق مولف کتابهای الکترونیکی ، ساختاری ، شیوه های دسترسی به اطلاعات ، و جنبه های دیداری ارزیابی شوند. مسائل حق مولف کتابهای الکترونیکی ، شیوه های فروش و محدودیتهای دسترسی به کامپیوتر و خط اینترنت از مهمترین موانع بر سرراه توسعه این صنعت در حال رشد به شمار می آیند. تعیین سیاست گذاری و خط مشی راهبردی از سوی دست اندرکاران نشر کتاب برای استاندارد سازی و آماده سازی نشر کتاب درمحیط وب ، بیش از جنبه های فنی و محتوایی انتشارات الکترونیکی اهمیت دارد. بررسیهای اخیر نشان داده است که بعد از به کارگیری اینترنت مصرف کاغذ نه تنها کم نشده بلکه فزونی نیز یافته است ، زیرا امتداد نگارش نسل جدید ، قلم و محمل آشنایی وی کاغذ است ، و از آنجا که اطلاع رسانی سرعت یافته ، مطالب به راحتی چاپ می شود و در اختیار قرار می گیرد. شاید قلم نسل آینده صفحه کلید کامپیوتر و محمل آشنای وی صفحه نمایشگر باشد . تحقیقات نشان می دهد که بسیاری از کتابخانه ها باید تا سالها ماهیت دوگانه خود را حفظ کنند و به صورت کتابخانه های پیوندی به حیات خود ادامه دهند ، یعنی سعی شود با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات ضمن بهبود عملکردهای سنتی کتابخانه، زمینه ارائه خدمات از محمل های نوین و شبکه های گسترده فراهم آید. آنچه باید بر آن پای فشرد ، این است که در آغاز این هزاره ، اطلاعات و نحوه برخورد با آن بر سرنوشت نسل آینده ما بسیار تاثیر گذار خواهد بود. اطلاعات سیل آسا در حال باریدن است . می توان با بهره گیری از فناوریهای نوین سد ساخت ، باران را مهار کرد و از آن روشنایی و حیات گرفت ، و حتی با آبخیزداری مناسب کاربرهای سنتی را نیز احیا کرد. می توان فن گریز بود و بی تحرک نشست و نظاره گر سیلی دهشتناک بود که گذشته و حال را به یغما می برد و آینده را تباه می سازد . به راستی کدام راهبرد را بر گزینیم ؟
منابع :
محمود بابایی، نشر الکترونیکی ،مرکز اطلاعات و مدارک علمي ايران، تهران 1382
WWW.ITSUNTEAM.BLOGSPOT.COM
WWW.AFTAB.IR
http://www.shs.ir
http://www.shetab.com
http://www.shetab.com
http://www.ictworld.blogsky.com
محقق : مهدی صادقی کارشناس فناوری اطلاعات
44MEHDI@GMAIL.COM
مقدمه
در طول تاریخ ، کتابداری و اطلاع رسانی درعین آنکه در خدمت حوزه های مختلف دانش بشری بوده ، متقابلا برای بهبود وضعیت گردآوری ، ذخیره ، بازاریابی و اشاعه سریع و دقیق اطلاعات از دستاوردهای علوم که فناوری نمود عینی و مادی آن است ،بهره مند شده است .تولید کتاب، از قرون وسطی آغاز شد و با اختراع دستگاه چاپ در قرن پانزدهم میلادی وارد مرحله تازه ای به نام "انقلاب گوتنبرگ " گردید. از آن زمان تا کنون ، تحولات فناورانه بسیاری در زمینه تولید کتاب به وقوع پیوسته است . ظهور شبکه جهانی اینترنت ، یکی از مهمترین آنهاست. اختراع شبکه جهانی وب در اوایل دهه 1990، افقهای جدیدی برای انتشار کتابهای کتابهای الکترونیکی، نمایان کرد، به طوری که هم اینک برخی از ناشران از این محیط چند راسانه ای و فرامتنی برای انتشار و دسترس پذیری انتشارات خود استفاده می کنند،و برخی دیگر در حال برنامه ریزی برای استفاده از این بستر الکترونیکی پویا هستند. با نگاهی گذرا به تاریخ دانش مکتوب ،به ابزار، وسایل و محمل هایی بر میخوریم که بشر برای ثبت و ضبط و ذخیره اصلاعات مورد استفاده قرار داده است و موادی مانند الواح ( گلی ، سنگی، فلزی ، و چوبی ) استخوان حیوانات ، چرم گاو، گاومیش و بز، پارشمن ، طومارهای پاپیروس ، کاغذ و در ادامه عکس ، اسلاید ، فیلم ، فیلم استریپ ، طلق شفاف ، میکروفرم ها ، نوارهای مغناطیسی ، صفحات و بعدهای نرم افزارهای کامپیوتری ، دیسک های مغناطیسی با ظرفیتهای مختلف و دیسک های فشرده نوری به این منظور کاربرد داشته است .
استفاده از هر یک از این وسایل با توجه به حجم تولید اطلاعات درهر جامعه و نیاز به ذخیره و بازیابی آن پدید آمده است . با وجود اینکه بسیاری از صاحب نظران معتقدند کتابهای چاپی همواره جایگاه خود را در میان خوانندگان و کتابخانه ها حفظ میکنند و ناشران همچنان فعالیتهای خود را به نشر کتابهای چاپی معطوف خواهند کرد،شواهدی نیز مبتنی بر تمایل روزافزون ناشران برای عرضه کتابهای خود در قالب الکترونیکی از طریق محیط وب دیده می شود. از یک سو هزینه نسبتا کمتر انتشار کتابهای الکترونیکی نسبت به شکل چاپی ، انعطاف پذیری و سرعت بیشتر برای روزآمد سازی و انتشار ویرایشهای جدید ، سهولت فروش ، توزیع و خرید کتابهای الکترونیکی از طریق اینترنت ، و از سوی دیگر افزایش روزافزون تعداد استفاده کنندگان از اینترنت و خوانندگانی که تمایل دارند از طریق کامپیوتر ، کتاب مورد نظر خود را پیدا و آن را مطالعه کنند ، از مهمترین عوامل انتخاب سیاست نشر اینترنتی از سوی برخی ناشران به شمار می آیند ، در بسیاری موارد ، دسترسی به کتابهای موجود الکترونیکی از طریق وب، مستلزم پرداخت هزینه تعیین شده از سوی ناشران است .
اکنون سایت های فراوانی می توان یافت که از نویسندگان دیجیتال استقبال می کنند. انتشارات تجاری Time Warner اخیراً از وجود سایت www.ipublish.com خبرداد که مسؤلان آن نویسندگانی را که قصد دارند کتابشان در قالب الکترونیکی عرضه شود، جلب و حمایت می کنند.
همچنین جنبشی تحت عنوان پروژه گوتنبرگ (Gutenberg Project) شکل گرفته است که هدف آن تبدیل کتاب های عادی به کتاب های الکترونیکی است. هزاران کتاب که تا کنون در کتابخانه ها و یا کلکسیون های خصوصی موجود بودند اکنون درقالب دیجیتال در دسترس همگان قرار می گیرند.
با این حال ناشرانی نیز نظیر Academic Press National وجود دارند که امکان مطالعه پیوسته و رایگان برخی عناوین کتابهای چاپی را در اختیار علاقه مندان می گذارند . در واقع نوعی تلاش از سوی برخی ناشران برای معرفی و آگاهی از محتوای کتابها دیده می شود .
برای نمونه ، اخیرا سایت www.amazon.com موافقت برخی ناشران برای مشاهده و مطالعه رایگان چندین صفحه از کتابهای منتشر شده از طریق سایت خود، کسب کرده است . زمانی که صنعت چاپ ، نسخه نویسی را در 500 سال قبل ، از میدان خارج ساخت ، انقلابی در علم ، سیاست ، و مذهب پدید آمد. چاپ این امکان را فراهم ساخت تا رسالات و جزوات سیاسی ، مواعظ و خطابه ها ، و متون درسی در دسترس هزاران نفر قرار گیرد .اختراعات متعدد به واسطه چاپ این امکان را برای مردمان به وجود آوردند تا از تجربه بلافصل خود فراتر روند.
چاپ امکان دانش اندوزی سریع را به وجود آورد. دانشگاه و کتابخانه ، به مثابه کانونهای عمده کسب دانش ، خود را تثبیت کردند و در طول قرن تدوام یافتند. در شرایطی که موج توفنده الکترونیک برآن است که کتاب را به کام خود بکشد ، گردش زمانه نظاره گر کتاب است که در تقلای حفظ حیات خود به هر چیز چنگ می زند . آیا کتاب باقی خواهد ماند؟ آیا به راستی ضرورتی هست که به وابستگی به کتاب ادامه دهیم ؟ آیا نیازمند آن هستیم که کتاب همچنان به عنوان حافظه اجتماعی ما عمل کند؟ به واسطه حجم ذخیره کامپیوتر ، در حال حاضر کتابهای مرجع بر روی فرمت های کامپیوتری قابل دسترسی اند. همچنین از طریق نظامهای ذخیره و بازیابی کامپیوتری پیوسته می توان به متن کامل واژنامه ها ،راهنما ها ، سالنامه ها ، دایره المعارفها دست یافت. نشر الکترونیکی اطلاعات ، در حال حاضر از جهت تجاری توسعه زیادی یافته است . آیا شاهد بخش مرجع بدون کاغذ خواهیم بود؟ به ویژه آنکه دیسک نوری ثابت خواهد کرد که برای کشورهای در حال توسعه شیوه ای کارآمد به منظور دستیابی به آن دسته از منابع اطلاعاتی است که به دلیل هزینه ها و فقدان خدمات پشتیبانی ارتباط از راه دور برای بازبینی اطلاعات به شکل پیوسته ، دیر زمانی قابل دستیابی نبودند.
کتابهای الکترونیکی
جامعه امروزی به طور روز افزون از جنبه های آموزش ، ارتباطات ، اطلاعات ، اقتصاد ، و بازار و جز آن به اینترنت وابسته شده است .
شاید بتوان اینترنت را شاهرگ اصلی ارتباطی فرهنگها و انتقال اطلاعات عنوان کرد. همچنین ، ماهواره ها ، شبکه های فیبر نوری، و شبکه های بی سیم مهمترین ابزار برای ایجاد دهکده جهانی و ملتهای بدون مرز هستند، حال آنکه طی بیست سال اخیر و با پیشرفت فناوری، شاهد ارتباط افرادی عادی در نقاط مختلف دنیا از طریق شبکه ها بوده و هستیم . امروزه ، کتابهای الکترونیکی به واقعیت پیوسته اند و قطعا بخشی از آینده منابع کتابخانه ای را تشکیل می دهند. کتاب الکترونیکی به خودی خود و در شکل ظاهری ، وسیله ای کوچک و قابل حمل برای نگه داری و نمایش اطلاعات است. اما امروزه ، کتابهای الکترونیکی چنان امکاناتی را در اختیار کاربر میگذارند که دیگر نمی توان آنها را فقط " کتابهای نو ظهور" دانست ، بلکه این کتابها به عنوان فناوری آموزشی نیز بسیار مفید هستند . چه در کلاس های درس و چه در مطالعات فردی ، کتاب یا دیگر منابع اطلاعاتی همواره مورد نیاز بوده و هستند اما منابع چاپی را نمی توان همیشه و درهر شرایطی به میزان مورد نیاز تهیه کرد . با استفاده از کتابهای الکترونیکی ، نه تنها می توان بخشی از متن مورد نظر خود را برای استفاده های بعدی ذخیره کرد ، بلکه میتوان به روشهای الکترونیکی بسیار سریع ، در تمام متن به جستجوی مطالب مورد نظر خود پرداخت . این فرمت می تواند ، هنگامی که یک طرح پژوهشی و تحقیقی با منابع متعدد در دست اجراست ، با صرفه جویی بسیار زیاد در زمان ، به طور کامل آشکار شود. کتابهای الکترونیکی ویژگیهایی دارند که با استفاده از آنها ، نه تنها در وقت و زمان صرفه جویی می شود ، بلکه باعث شکوفایی خلاقیتهای کاربر یا خواننده نیز می شود. به طور نمونه می توان اندازه و نوع قلم و رنگ در بخشهای مورد نظر تغییر داد.
همچنین ، بسیاری از کتابهای الکترونیکی به ابزارهایی مجهز شده اند که به کاربران امکان می دهند که زیر پاراگراف های مورد نظر خود خط بکشند و یا نکاتی را در حاشیه متن اصلی یادداشت کنند.این ابزار برای محقق یا دانشجویی که قصد دارد بدون از میان بردن یک نسخه چاپی کتاب ، مطالب اصلی و کلیدی آن را بیرون بکشد جالب و مفید است . به علاوه می توان صفحات مورد نظر را در کتابهای الکترونیکی به سادگی و مثلا با فشار به کلید برای مراجعات بعدی نشانه گذاری کرد. از دهه 1950 تا امروز، کتابخانه ها بیشتر از هر زمان دیگری در طی تاریخ خود، دستخوش تغییرات سریع و عمیق شده اند .البته این تغییر به علت کاربرد کامپیوتر و فناوری مخابراتی پیش آمده است . فناوری کلیه فعالیتهای ما را در زمینه نگه داری رکوردهای بهبود بخشیده و در ترویج اشتراک منابع بین کتابخانه ها بسیار موفق بوده است . کتابخانه بدون دیوار هم اکنون واقعیت پیدا کرده ، زیرا بسیاری از افراد ، اکنون می توانند به فهرستهایی دست یابند که نمایشگر منابع موجود در یک همایش کتابخانه ای است و حتی در پاره ای موارد می توانند از راه دور به نام خود از کتابخانه های دیگر کتاب دریافت کنند ، یا فتوکپی مورد نیاز خود را درخواست نمایند.
کتابخانه ها از جهت در اختیار قرار دادن پایگاه داده های الکترونیکی به صورت سی . دی .رام (CD-ROM)، یا تسهیل در دستیابی شبکه ای به منابعی که موجودیت فیزیکی در کتابخانه ندارند، بسیار مفید بوده اند . دردو دهه قبل نظریه ((جامعه بدون کاغذ)) توسط "ویلفرد لنکستر " در کنفرانسی در فنلاند مطرح شد ، جامعه ای که در آن نظامهای ارتباطی عمدتا بدون استفاده از کاغذ و مبتنی بر شبکه ، و دارای بسیاری از ویژگیهای شبکه اینترنت امروزی بود. این طرح متعاقبا در کتابهای مربوط به نقش کتابخانه و کتابدار در عصر الکترونیک بسط داده شد. عده ای این طرح انتقال از دوره ارتباط "کاغذی " به دوره "الکترونیکی" را بسیار مطلوب تلقی می کردند . اگر چه فناوری فوایدی برای کتابخانه ها در برداشته ، منطقی است که تصور کنیم زیانهایی را نیز به بار آورده است .متاسفانه بیشتر کتابداران ظاهرا مسحور فناوری کامپیوتر شده اند و به جای آنکه کامپیوتر را وسیله ای برای رسیدن به اهداف دلخواه خود بدانند، آن را هدف تلقی می کنند. متاسفانه اغلب کتابداران ظاهرا بر این باورند که دسترسی به کامپیوتر به معنای دسترسی به بهترین اطلاعات هستند. آنها خواستار ابزار و افرادی هستند که قادر باشند گندم را از کاه جدا کنند ، یعنی خواستار کیفیت اند ، نه کمیت ، کتابدارن، فناوری را با شکوه می پندارند . بعضی از آنها عقیده دارند مسیر فناوری باعث بهبود سیمای کتابداران ، موقعیت آنها و احتمالا حتی حقوق آنها می گردد . اما نه تنها شواهد چندانی در این موارد وجود ندارد ، بلکه در واقع فناوری ممکن است این حرفه را بسیار به خطر اندازد. شاید منفی ترین نتیجه فناوری در عصر حاضر ،روند انسان زدایی آن باشد.
کتاب الکترونیکی چیست؟
از اختراع رایانه، ترانزیستورها و ابداع اینترنت به عنوان فصل های انقلابی در تاریخ علم یاد شده است. با رواج هرچه بیشتر تاثیر رایانه در جزئی ترین مسائل روزمره، دنیای ما با سرعت هرچه بیشتر به دنیای الکترونیک و دیجیتال تبدیل می شود. کتاب و چاپ و نشر نیز از این راه باز نمانده اند و ظهور نشر الکترونیک به گونه ای که در چند سال اخیر شاهد آن بودیم، صنعت چاپ و نشر را دستخوش تحولی عظیم کرده است.
ebook یا کتاب الکترونیکی، پدیده ای کاملاً تازه در این بین است و می رود تا نظام آموزش و اطلاع رسانی را با دگرگونی هایی اساسی مواجه سازد. کتاب های الکترونیکی یا ebooks صرفاً نسخه های الکترونیکی مطالب مکتوب نیستند، بلکه میتوانند علاوه بر متن، فیلم، صوت، تصاویر و انیمیشن را نیز شامل شوند. بعلاوه می توانند درقالب فایل هایی که می تواند توسط یک کامپیوتر اجرا شود مانند قالب های Word Text ،HTML ،PDF وفایل های اجرایی EXE درآیند.
سادگی اجرا، سادگی جستجو در متن ، داشتن قالب زیباتر ، منسجم بودن مطالب ، امکان عرضه یا فروش ساده تر و سریعتر ، داشتن قابلیت افزودن امکانات مالتی مدیا و … ازجمله ویژگی هایی هستند که کتاب الکترونیکی رابه عنوان یک رسانه نو پا و رو به رشد از سایر رسانه هایی از این دست ممتاز می گرداند.
نهادهای بسیار زیادی با درک اهمیت این رسانه، به حمایت و گسترش این پدیده نوپا اقدام می کنند که قصد آنها توسعه هرچه بیشتر نشر الکترونیک و بهادادن به این پدیده است. برای مثال، نمایشکاه کتاب فرانکفورت 7 جایزه سالیانه برای کتاب های الکترونیکی برگزیده اختصاص داده است که شامل جایزه ای ویژه به مبلغ 100 هزار دلار می باشد.
در اینجا چند مفهوم از این واژه را مورد بررسی قرار می دهیم :
ü کتاب الکترونیکی را به طور ساده می توان این گونه تعریف کرد:" ذخیره اطلاعات یک کتاب در قالب دیجیتال به صورتی که بتوان آن را بر روی صفحه کامپیوتر مشاهده کرد. " کتابهای الکترونیکی را می توان روی محمل های دیجیتالی نظیر " دیسک فشرده "، "دیسک فشرده دیجیتالی " ، شبکه جهانی وب، و جز آن منتشر کرد.
ü نشر الكترونيكي فرآيند توليد و اشاعه اطلاعات شامل هر نوع فايل الكترونيكي حاوي متن، تصوير، صدا و ساير امكانات چند رسانه‌اي از طريق ابزارهاي الكترونيكي شامل آنچه كه در محيط وب عرضه مي‌شود و نيز گونه‌هاي غير چاپي مانند خبرنامه الكترونيكي، ديسك نوري، كتاب‌هاي الكترونيكي، پروتكل‌هاي انتقال فايل (File Transfer Protocol : FTP) ، سيستم تابلو اعلانات (Bulletin Board System : BBS) و گروه‌هاي مباحثه (discussion groups) در اينترنت است دامنه نشر الكترونيك، گاه تا انواع كاتالوگ‌هاي فني، اسناد تجاري، مكاتبات اداري، نامه‌هاي شخصي يا تجاري، ژورنال‌هاي تخصصي و غيره نيز گسترش مي‌يابد.
ü جامعه اروپا در سال 1993 نشر الكترونيكي را انتشار هر نوع مطلب در رسانه غيرچاپي كه بتوان به صورت الكترونيكي ذخيره، تحويل و مورد استفادة كار قرار داد تعريف كرده است.
فناوري نوين اطلاعات و به ويژه شبكه‌سازي و اينترنت، گسترة عظيمي را فراهم كرده تا جهتگيري فرهنگي خود را از «انباشتن» دانش در نشر سنتي به سوي «اشتراك و انتشار» آن در نشر الكترونيكي هدايت كنيم؛ اتفاقي كه با تغيير پارادايم‌هاي يادگيري از شكل سنتي به شيوه نوين ديجيتالي در فراگيري الكترونيكي افتاده است. شبكه‌هاي الكترونيكي موجب شده‌اند تا انتشارات علمي از مدل تجاري كه انديشمند كلمات خود را از طريق رسانه گران قيمت و غير موثر كاغذ عرضه مي‌كرد، به سوي مدلي اشتراكي با هزينه بسيار كمتر و با وسعت بسيار گسترده‌تر، چرخش پيدا كند. مدلي كه در آن دانشگاه‌ها، كتابخانه‌ها و انجمن‌هاي علمي و تخصصي هر حوزه پيشاپيش براي آنها سرمايه‌گذاري كرده‌اند.
برای مثال ، بسیاری از منابع مرجع نظیر دایره المعارف بریتانیکا ، دایره المعارف آمریکانا ، فرهنگ وبستر ، فرهنگ آکسفورد و از این قبیل ، علاوه بر قالب چاپی ، بر روی دیسک فشرده و نیز شبکه جهانی وب قابل دستیابی هستند در سالهای اخیر ، ناشران منابع مرجع سعی کرده اند تا علاوه بر لوح فشرده ، انتشارات خود را از طریق شبکه جهانی وب در محیطی فراگیرتر ، ارزانتر ، و با قابلیتهای چند رسانه ای و فرامتنی در دسترس طیف وسیعی از خوانندگان قرار دهند. کتابهای الکترونیکی را می توان به دو صورت در محیط وب شناسایی کرد .
1. برخی کتابهای الکترونیکی ، شکل چاپی ندارند و فقط در قالب دیجیتالی منتشر می شوند . همه فرآیند نشر کتاب از زمان تالیف تا قرار گرفتن در محیط وب ، به صورت الکترونیکی انجام می شود. بنابر این چنین کتابهایی را نمی توان در جهان چاپی و کتابخانه های سنتی یافت و از این لحاظ اثری منحصر به فرد به شمار می آیند. این بخش از عرضه نشر کتابهای الکترونیکی هنوز با مشکلات حقوقی ، معنوی ، و اقتصادی روبرو است . در واقع ، ناشران به این نکته مهم پی برده اند که چه از نظر رقابت با دیگران و چه از لحاظ پاسخگویی به نیازهای جامعه جدیدی از مخاطبان یعنی " خوانندگان اینترنتی " ، چاره ای جز توجه به امکانات و قابلیتهای نشر اینترنتی ندارند و ناچار به نقش آفرینی در این محیط هستند.
2. بخش دوم از کتابهای الکترونیکی در محیط وب ، در واقع شکل الکترونیکی نسخه های چاپی منتشر شده به شمارمی آیند که ناشران آنها را از طریق وب نیز دسترس پذیر کرده اند. این گروه کتابهای الکترونیکی به سرعت در حال توسعه و گسترش هستند.
انواع کتابهای الکترونیکی
کتابهای الکترونیکی ، با توجه به ویژگیها ، امکانات ، و کاربردهایشان به گروههای زیر تقسیم می شوند:
1) کتابهای الکترونیکی فقط متن: در این دسته ، کتابهای الکترونیکی فقط شامل اطلاعات متنی هستند و هیچ گونه تصویر نمودار و جز آن را شامل نمی شوند .
2) کتابهای الکترونیکی دارای تصاویر اسکن شده : در کنار اطلاعات متنی ، تعدادی تصویر اسکن شده نیز وجود دارد .
3) کتابهای الکترونیکی با تصاویر متحرک : در کنار اطلاعات متنی ،تعدادی تصویر انیمیشن و یا قطعاتی از فیلم نیز وجود دارد.
4) کتابهای الکترونیکی سخنگو: این دسته کتابهای الکترونیکی با استفاده از امکانات صوتی و الکترونیکی تا حدی با کاربرد رابطه برقرار می کنند.
5) کتابهای الکترونیکی چند رسانه ای – در این دسته از کتابهای الکترونیکی یک رابطه چند رسانه ای و دو سویه میان کتاب و خواننده برقرار می شود. این دسته کاملا با کتابهای سنتی و چاپی متفاوت اند و امکانات کمکی برای جستجو و تحقیق در آنها در نظر گرفته شده است . کتابهای الکترونیکی در محیط وب بیشتر در قالب HTML,PDF ویا متن ساده در دسترس قرار می گیرند. برای مطالعه برخی کتابهای الکترونیکی باید همه متن کتابها رابه کامپیوتر شخصی خود انتقال داد و یا صفحه یاسر فصل آنها را مطالعه کرد.
رقابت دو فناوری (Hypertext Markup Language)HTML و (Portable Document Format)PDF در نشر الکترونیکی چندان منطقی و قابل قبول به نظر نمی رسد، زیرا این دو فناوری هر کدام ویژگیهایی دارند که غیر قابل مقایسه اند. ناشران وقتی اولین قدم را در نشر الکترونیکی برمی دارند، اغلب با قراردادن فهرست مطالب به صورت دستی و متن و نمونه‌های دیگر در محیط HTML و انتشار آن برروی پایگاه وب، کار را شروع می کنند و همزمان، فایلهای «پُست اسکریپت» (PostScript) را برای چاپ، تهیه و آماده می کنند. HTML فرزند SGML(Standard Generalized Markup Language)، و PDF فرزند «پست اسکریپت» است. با افزایش درخواست کاربران برای دسترسی بیشتر به مطالب در محیط الکترونیکی، قالب PDF پیشنهاد شد و مورد استفاده قرار گرفت. این قالب مخصوصاً برای چاپ بسیار مناسب است و به همین لحاظ فایلهای «پست اسکریپت» به سوی تبدیل به PDF می روند.
با توسعه محیط الکترونیکی، نیاز به سازماندهی و مدیریت اطلاعات بیشتر می شود. ایجاد قابلیت انعطاف، توانایی ساختار بخشیدن، توانایی دریافت و سازماندهی اطلاعات در زمینه نشر الکترونیکی نیازمند راه‌حل است. اینجا است که وجود HTML به‌عنوان راه حل، ضرورت حیاتی می یابد. حتی اگر کاربران فقط طالب قالب PDF اطلاعات باشند، استفاده از HTML و XML(Extensible Markup Language) برای ساختاربخشیدن به مدیریت اطلاعات، ضروری است. بنابر این می توان از راه حلهای ساختاردهی HTML و XML برای حفاظت از آرشیو های الکترونیکی، و از PDF برای اطلاعات، به‌عنوان راه حل استفاده کرد. تفاوت اساسی خانواده HTML با PDF هم در همین است. HTML «بستر اطلاعات» و PDF، «اطلاعات» است. اولی برای توصیف چگونگی پدیدارشدن اطلاعات (دسترسی)، و دومی شرح اطلاعات صفحه است.
یك تفاوت اساسی دیگر PDF و HTML در این است که HTML به تمام معنا مستقل است و استانداردی بین‌المللی است، ولی PDF استانداردی غیررسمی است که به دلیل کاربرد گسترده و بی رقیب، مقبولیت یافته و هنوز توسط سازمانهایی مانند «ایزو» (ISO) و «کنسرسیوم وب جهانی» (W3C) به‌عنوان استاندارد رسمی پذیرفته نشده است.برای خواندن HTML نیاز به نرم‌افزارهای رابط نیست، اما فایلهای PDF را نمی توان بدون نرم‌افزار اختصاصی آن یعنی Adobe Reader مورد استفاده قرار داد.
مزایا و ویژگی های کتاب های الکترونیکی:
ü Portability (سهولت انتقال در عین یکپارچگی مطالب)
اطلاعات پردازش شده (Information) می تواند به سرعت جابه جا شود. باتوسعه میکروچیپ ها، فناوری فیبر نوری (Fiber Optic) و اینترنت، ارتباطات دیجیتال می تواند به سهولت هرچه تمامتر و به صورت بلادرنگ (Real Time) منتقل شود. کتاب های الکترونی می تواند به صورت قابل download و یا به شکل ضمیمه به ایمیل (attachment)، عرضه شوند و نیز قابل ذخیره در دیسکت و یا CD-ROM می باشند.
Versatility (انسجام مطالب و تنوع کاربرد)
در حال حاضر مردم دسترسی بیشتری به اطلاعات دارند و می توانند بر اساس آن تصمیمات بهتری بگیرند. در مقایسه باقالب های رایج متنی، کتاب های الکترونیکی در عین دسته بندی مطالب به صورت فهرست یا موضوعی، به صورت وحدت یافته تبادل آن ها با یکدیگر را همراه با سهولت جستجو فراهم میکند.
Interactivity (تبادل بینابین مطالب با یکدیگر)
ترغیب شدن بیشتر برای ادامه خواندن، سهولت نگهداری و یاد سپاری مطالب و توانایی بیشتر در کنترل مطالب از جمله موارد بسیار مهم برای خواننده می باشد. یک کتاب الکترونیکی با امکاناتی مانند فرامتن (Hyperlink) امکان تبادل بینابین مطالب و نیز مرور همزمان آنها با یکدیگر را فراهم میکند. این راحتی جستجو به ویژه برای افرادی که با مطالب تحقیقاتی سر و کار دارند بسیار حایز اهمیت می باشد.
Multimedia Capability (پشتیبانی از امکانات مالتی مدیا)
کتاب های الکترونیکی حتی می توانند این امکان را داشته باشند که به مطالب کتاب گوش دهید! نرم افزارهایی چون Microsoft Reader از امکانات بسیار خوبی از جمله خواندن متون برخوردار می باشند. این مطلب صرفاً جالب است اما برای افرادی مثل نابینایان و یا کسانی که مشکل خواندن مطالب را دارند نوید بخش عصری تازه در آموزش و اطلاع رسانی می باشد. همچنین این کتاب ها امکان خوبی برای برای بزرگ نمایی مطالب و پخش فیلم و تصاویر دارند.
Useability (سهولت کار و اجرا)
اکثریت قریب به اتفاق مردم برای نوشتن و یا خواندن مطالب از طریق رایانه از نرم افزارهایی چون Word استفاده می کنند. به عنوان یکی از مشکلات نرم افزار Word این است که مطلبی که در یک نسخه آن مثل Word 97 و یا در یک ویندوز فارسی ساز نوشته می شود به سادگی در نسخه دیگر این نرم افزار قابل اجرا نیست.به طوری که اگر شما آن را به رایانه دیگر که دارای نسخه دیگری است ببرید مخصوصاً اگر آن مطلب به زبانی غیر انگلیسی نوشته شده باشد، ممکن است به همان دقت اجرا نشود و نیز ممکن است بسیاری ازافراد برای خواندن مطلبی که درقالب PDF دراختیار دارند، نرم افزارهای ویژه اجرای PDF را نداشته باشند و حتی نام آن ها را نیز نشنیده باشند.
مشکل بسیار مهمتری که در این بین وجود دارد قیمت بسیار بالای این گونه نرم افزارهااست. فقط قیمت بسته Office محصول شرکت مایکروسافت بیش از 350 دلارمیباشدکه برای یک نرم افزارقیمتی بالا است. اما کتاب های الکترونیکی که درفرمت EXE هستند این مشکل را نیز حل کرده اند. یعنی شما کتاب الکترونیکی خود را صرف نظر از نوع سیستم عامل و یا وجود نرم افزاری برای خواندن آن نه تنها ساده تر از ورق زدن یک روزنامه خواهیدخواند، بلکه از امکانات بسیارجالب دیگر آن نیز آن نیز بهره مند خواهید شد و حتی می توانید از درون کتاب برای نویسنده آن ایمیل بفرستید!
از جمله مشکلات دیگر این است که خواندن مطالب طولانی از طریق این گونه نرم افزارها به دلیل عدم تعبیه یا اجرای ساده Hyperlink ها و نیز نبود تبادل بین مطالب به صورت بلادرنگ برای خواننده بسیار خسته کننده خواهد بود. اما در یک کتاب الکترونیکی مطالب بسیار طولانی مثلاً نسخه کامل کتاب مقدس را می توان به صورت کلیک روی فهرست ها و دسته بندی ها به ساده ترین شکل مرورکرد.
ارزشهای افزوده نشر کتاب در محیط وب
فرآیندهایی که ارزشهای جدیدی به نشر کتاب در محیط وب می افزایند ، عبارت اند از :
الف) دسترسی همزمان به نسخه ای واحد از کتاب الکترونیکی ، محیط وب این امکان را در اختیار ناشران و نویسندگان قرار می دهد تا بتوانند نسخه ای واحد از کتابهای خود را به طور همزمان در دسترس تعداد بی شماری از خوانندگان قرار دهند و بدین ترتیب در هزینه های گزاف چاپ ، صحافی ، و توزیع کتاب با شمارگان بالا صرفه جویی کنند. به تعبیر دیگر ، فقط کافی است یک نسخه از کتاب تولید شود و در محیط وب در دسترس قرار گیرد ، بدین ترتیب همه خوانندگان قادر خواهند بود به طور همزمان کتاب مورد نظر را مطالعه کنند ، بدیهی است که این خود یکی از مهمترین ارزشهای افزوده محیط وب نسبت به کتابهای چاپی است . در دنیای چاپ باید برای هر خواننده ، یک کتاب تولید شود که منجر به افزایش هزینه های انتشار می شود. اهمیت این موضوع هنگامی آشکار می شود که ناشری توانایی مالی برای چاپ یک اثر با مخاطبان کم را نداشته باشد. این موضوع به ویژه در خصوص انتشار کتابهای تخصصی در کشور ما بیشتر به چشم می خورد ، زیرا تعداد بسیار کمی از خوانندگان ممکن است آنها را خریداری کنند. محیط وب این امکان را به ناشران می دهد تا با کمترین هزینه ممکن ، چنین منابعی را به صورت الکترونیکی در دسترس تعداد بی شماری از خوانندگان قرار دهند.
ب) افزودن اطلاعات چند رسانه ای.
محیط وب ، این امکان را می دهد تا به راحتی علاوه بر متن، صوت ، تصویر ، و ویدئو نیز در کتابهای الکترونیکی گنجانده شود. در دنیای چاپی فقط می توان عکسهای رنگی یا سیاه و سفید را به کتاب اضافه کرد و امکان استفاده از صوت ، انیمیشن ، و ویدئو به عنوان بخشی از کتاب و یا اطلاعات تکمیلی به منظور تفهیم هر چه بهتر مفاهیم وجود ندارد. چنین رویکردی امروزه ، به ویژه در برخی دایره المعارفها، و فرهنگهای موجود در محیط وب دیده می شود. تلفظ صحیح کلمات ، استفاده از موسیقی ، کلام ، انیمیشن ، و ویدئو برای تشریح مفاهیم نوشتاری در کتابهای الکترونیکی به ویژه کتابهای کودکان از اهمیت بسزایی برخوردار است. محیط وب علاوه بر اینکه امکان افزودن اطلاعات چند رسانه ای را به قالبهای مختلف می دهد، محدودیت اشغال فضای زیاد از حافظه را در دیسک های فشرده ندارد.
پ) امکانات جستجوی اطلاعات .
از طریق دیجیتالی کردن متن یک کتاب ، می توان امکانات جستجوی مختلفی را برای کاوش یک یا چند کلید واژه در متن کامل کتاب یا در فصل و صفحه ای مشخص پیش بینی کرد. اگر چه ، تنها نمایه چاپی در انتهای کتاب برای دسترسی به موضوعات مورد نظر بسیار ارزشمند است ، ولی تنها نمایه مناسب و کارآمد نیاز به صرف هزینه از سوی ناشر و بهره گیری از نمایه سازان متخصص و حرفه ای دارد. ناشران می توانند از یک برنامه جستجو که خصوصیات و امکانات کاوش مناسب برخوردار باشد، به عنوان ابزار جایگزین نمایه کتاب برای جستجوی اطلاعات در کتابهای الکترونیکی استفاده کنند.
ت) انعطاف پذیری بیشتر برای اصلاح و یا انتشار ویرایش جدید.
محیط وب به ناشران و نویسندگان امکان می دهد تا به سرعت ، حتی چند هفته پس از انتشار یک کتاب به اصلاح یا انتشار ویرایشهای جدید اثر مورد نظر بپردازند. انجام چنین فرایندی در محیط الکترونیکی بسیار سریع و کم هزینه است، زیرا در بیشتر مواقع بخش کمی از کتاب بازنگری می شود. این در حالی است که در کتابهای چاپی باید حتی برای اصلاح یک صفحه ، همه کتاب را مجددا به چاپ رساند که خود هزینه زیادی برای ناشر در پی دارد یکی دیگر از ارزشهای افزوده محیط وب برای نشر کتاب، ارائه ویرایش جدیدی از یک کتاب قبل از انتشار نسخه چاپی و توزیع آن در بازار نشر است . در واقع ، از آنجایی که فرایند چاپ ، آماده سازی، و توزیع کتابهای چاپی بسیار زمانبر است ، از طریق قرار دادن نسخه ای از کتاب در محیط وب می توان به سرعت ویرایش جدید را در دسترس خوانندگان مشتاق قرار داد.
مهمترین مزایای نشر کتاب در محیط وب از نظر ناشران
کاهش هزینه های تولید و چاپ کتاب:
انتشار فقط یک نسخه از کتابهای الکترونیکی در محیط وب و دسترسی همزمان همه خوانندگان به آن ، موجب می شود تا بر خلاف کتابهای چاپی نیاز به انتشار شمارگانی بالا از یک کتاب نباشد. البته تهیه و قرار دادن یک کتاب الکترونیکی در محیط وب دارای هزینه های جانبی برای ناشران نظیر ثبت حوزه ، خرید فضا در محیط وب، طراحی گرافیکی ، حفظ و نگه داری سایت ، نوشتن برنامه جستجو و پایگاه اطلاعاتی ، ورود اطلاعات ، خرید تجهیزات کامپیوتری و شبکه ، و موارد دیگر است ، ولی بسیاری از امکانات و تجهیزات فوق می توانند در نشر کتابهای الکترونیکی دیگر نیز استفاده شوند و در واقع فقط یک بار ناشر هزینه شوند .
عدم نیاز به فضای فیزیکی برای انبار کردن کتاب :
صرفه‌جويي در فضاي كتابخانه‌ها: اما در مجموع، ترديدي نيست كه كتابخانه‌هاي الكترونيكي هزينه‌هاي كتابخانه‌هاي سنتي را كاهش مي‌دهند؛ اين موضوع بويژه از بعد معضلات مربوط به گسترش فضاي كتابخانه براي مجموعه‌سازي و ذخيره مدارك، قابل توجه است.
یکی از مشکلاتی که ممکن است ناشران با آن روبرو شوند ، انبار کردن کتابهای قبل از توزیع و نیز نگه داری نسخه های اضافی است. نشر کتاب در قالب الکترونیکی نیاز به فضای فیزیکی برای انبارکردن کتاب ندارد، زیرا همه اطلاعات در قالب دیجیتال ذخیره می شود. علاوه بر این ، اگر محیط نگه داری کتابها از شرایط مناسبی نظیر رطوبت ، گرما ، نور و جز آن برخوردار نباشد ، به نسخ چاپی به مرور زمان آسیب خواهد رسید . ولی کیفیت اطلاعات دیجیتال همواره یکسان می ماند.
عدم نیاز به توزیع کتاب به نقاط دیگر:
یکی از مشکلاتی که ناشران به ویژه در کشور ما با آن روبرو هستند ، عدم توزیع سریع ، مناسب و کم هزینه کتابها، در شهرهای مختلف است. کتابهای الکترونیکی نیاز به توزیع و یا ارسال به نقاط دیگر ندارند، اما باید به نحو مناسبی خوانندگان را از انتشار آنها مطلع ساخت. چنین فرایندی می تواند از طریق مطبوعات ، وب سایت های خبررسانی ، پست الکترونیکی ، و تبلیغات چاپی انجام شود. به تعبیر دیگر کتابهای الکترونیکی را نمی توان در پشت ویترین کتاب فروشی ها نمایش داد.
عدم برگشت کتاب از سوی کتاب فروشان به دلایل مختلف :
از آنجا که تنها یک نسخه از کتاب الکترونیکی تولید می شود و در محیط وب در دسترس قرار می گیرد ، ناشران هیچ گاه با مشکل برگشت کتاب از سوی کتاب فروشان و توزیع کنندگان روبرو نخواهند شد.
سرعت بخشیدن به چرخه نشر کتاب:
نشر کتاب در قالب الکترونیکی بسیاری از موانع بر سر راه چاپ کتاب به صورت سنتی را از میان بر می دارد، برای مثال دیگر نیازی به ارسال کتاب به چاپخانه ، بررسی کیفیت چاپ ، صحافی ، و توزیع و ارسال به کتاب فروشی ها نیست . اما این موضوع هنگامی حاصل می شود که قبلا سیاست گذاری صحیح و راهبردی برای نشر کتاب به صورت الکترونیکی انجام شده باشد.
خرید پیوسته کتاب:
منظور از " خرید پیوسته کتاب " این است که خوانندگان می توانند از هر کجا پس از مطالعه معرفی و یا نقد و بررسی کتاب، به سفارش و خرید آن اقدام کنند. یکی از محدودیتهای شیوه های سنتی توزیع کتاب این است که خوانندگان مجبور هستند به کتاب فروشیها یا منابع معرفی کتاب مراجعه کنند و این در حالی است که این موضوع فقط شامل خوانندگان در یک منطقه جغرافیایی خاص می شود. در نظام خرید پیوسته کتاب از طریق اینترنت ، هر کس از هر کجا و در هر زمان می تواند به سایت ناشر مراجعه کند و پس از مطالعه مقدماتی کتاب مورد نظر، به انتخاب و سفارش آن بپردازد . همین موضوع باعث می شود که ناشران بتوانند خوانندگان بیشتری را در مناطق جغرافیایی دیگر جذب نمایند و محدودیتهای مکانی و فیزیکی را برای نمایش انتشارات خود از میان بردارند هم اینک ، تقریبا همه ناشران معروف و معتبر دارای وب سایت هستند و امکان خرید پیوسته انتشارات خود را می دهند.
جلوگیری از تمام شدن نسخه های چاپی :
یکی از مشکلاتی که خوانندگان به ویژه برای خرید کتابهای مرجع پر استفاده و کمیاب با آن روبرو هستند ، دسترسی به آثاری است که همه نسخه های چاپی آنها در بازار نشر به فروش رفته و ناشر به دلایل مختلف دیگر اقدام به انتشار چاپهای جدید از آن نکرده است . به این گونه کتابها اصطلاحا کتابهای خارج از چاپ می گویند. نشر کتاب در محیط وب این فرصت را به ناشران می دهد که هیچ گاه با مشکل به اتمام رسیدن نسخه های چاپی روبرو نشوند و خوانندگان همواره بتوانند برای خرید کتاب مورد نظر اقدام کنند.
فرصت بیشتر برای انتشار عناوین بیشتر و آثار الکترونیکی:
تولید فقط یک نسخه کتاب در قالب الکترونیکی ، دسترسی تعدادی زیادی از خوانندگان به یک نسخه از کتاب به طور همزمان ، و موارد دیگر منجر به کاهش هزینه تولید کتاب می شود و بدین ترتیب ناشران فرصت بیشتری پیدا می کنند تا به انتشار عناوین بیشتری از کتابهای ویژه در زمینه های تخصصی بپردازند . به عبارت دیگر امروز دیده می شود که بیشتر ناشران خصوصی ، به دلیل محدودیتهای مالی تمایل دارند عناوینی را که مخاطبان بیشتری دارند به چاپ برسانند تا سود بیشتری کسب نمایند ، نشر الکترونیکی در محیط وب تا حدودی می تواند ناشران را به سوی انتشار کتابهای تخصصی یا متعلق به نویسندگان ناشناخته سوق دهد.
انحصارات در نشر هر چند نه در سطح وسيع كمرنگ‌تر مي‌شوند. محدوديت‌هاي چاپ مطالب، به ويژه مقالات علمي كه انتشار آنها در مجلات بسيار دشوار و مستلزم فرآيند طولاني است، از ميان مي‌رود به طوري كه پديد آورندگان مي‌توانند مستقيماً اقدام به انتشار مطالب خود كنند.
برخي محدوديت‌هاي دسترسي به منابع اطلاعات در نشر سنتي از جمله محدوديت‌هاي زماني و مكاني و وجود شرايط خاص، رنگ مي‌بازند. صرفه‌جويي در كاغذ و حفظ منابع طبيعي از مزاياي آن است امكان استفاده از امكانات چند رسانه‌اي مانند صدا، تصوير و فيلم، همراه متون فراهم مي‌شود.
در اين روش، هزينه‌هاي ثابت چاپ به ميزان قابل ملاحظه‌اي كمتر از هزينه‌هاي چاپ كتاب به صورت افست است و اين امكان وجود دارد كه شمارگان كتاب بدون افزايش بهاي هر نسخه بسيار كمتر از چاپ به صورت افست باشد. بنابراين تخمين هزينه و ريسك برخلاف در چاپ افست در اين روش وجود ندارد.
با تغيير قلم و تصاوير و انتخاب قست‌هاي مورد نياز از هر كتاب براساس نياز مشتري به بهينه‌سازي سريع آثار مكتوب كمك مي‌كند بطوريكه قالب‌بندي متون و تغيير شكل آن به تناسب سليقة كاربر امكانپذير مي‌باشد.
محدودیتهای نشر کتاب در محیط وب
نظارت بر استفاده از رسانه الكترونيكي بسيار آسانتر است. فرم‌هاي بازخورد، توجه به علائق كاربران، و صرفة اقتصادي استفاده از رسانة الكترونيكي، در تصميم‌هاي مربوط به تهيه منابع و سياستگذاري نشر تأثير دارند.ويژگي نظارت در نشر الكترونيكي، نوع ارتباط بين استفاده كنندگان و ارايه دهندگان خدمات نشر را دچار تحول مي‌كند.
هزينه ذخيره و انتقال اطلاعات در رسانة الكترونيكي كم است و به همين دليل، پشتيباني نيز سهل‌تر و كم هزينه‌تر است. همين نكته مي‌تواند بر كيفيت ارتباط علمي تأثير مثبت بگذارد.
امكان به روز كردن اطلاعات با سرعت بيشتر و در مقاطع زماني كوتاهتر وجود دارد.
تعامل، قابليت جست‌وجو، قابليت اتصال به منابع بي‌شمار و كليه مزايايي كه اينترنت براي كاربر به ارمغان مي‌آورد.
معايب، موانع و مشكلات نشر الكترونيكي چالش‌هايي كه نشر الكترونيكي و به تبع در بحث توليد و انتشار محتواي دروس الكترونيكي با آنها مواجه است شامل موارد زير است:
1) دسترسی به خطوط اتصال به اینترنت و کامپیوتر
یکی از محدودیتهایی که خوانندگان برای دسترسی به کتابهای الکترونیکی در وب با آن مواجه هستند ، دسترسی به خطوط اتصال به اینترنت و به ویژه کامپیوتر است. در واقع بسیاری از خوانندگان به ویژه در کشورهای در حال رشد دارای امکانات فوق نیستند و همین امر سبب شده است تا ناشران کتابهای الکترونیکی ، بخش عظیمی از خوانندگان بالقوه خود را از دست بدهند. با این وجود در طی سالهای اخیر ، کاهش روزافزون قیمت کامپیوتر و هزینه اتصال به اینترنت ، روزنه های امیدی را به روی ناشران کتابهای الکترونیکی گشوده است.
پس از انتشار، سرعت انتقال در محيط الكترونيكي و سرعت بازخورد مطالب بيشتر و با هزينه كمتر است. امكان مقايسة متون مشابه و تدوين و طبقه‌بندي منابع اطلاعاتي در حوزه‌هاي گوناگون علوم در حجم بالا و مقياس وسيع با سرعت بيشتر، زمان و هزينة كمتر فراهم مي‌گردد؛
اشتراك منابع اطلاعاتي مفهوم وسيعتر و واقعيتري مي‌يابد. بازبيني، ويرايش و اصلاح مطالب، آسانتر و سريعتر است.
2) حق مولف و کتابهای الکترونیکی:
مسائل مربوط به حق مولف کتابهای الکترونیکی حتی از کتابهای چاپی چه برای ناشران و چه برای نویسندگان ، بسیار پیچیده تر و مشکل سازتر است. استفاده غیر مجاز از کتابهای الکترونیکی و سهولت کم و زیاد کردن تمام یا بخشی از آنها ، ناشران و نویسندگان را با مشکلاتی مواجه ساخته است. در واقع ذخیره ، تکثیر ، تغییر، و ارسال الکترونیکی متون و تصاویر کتابهای الکترونیکی در بسیاری موارد به سادگی صورت می گیرد . حتی در کشورهای پیشتاز در نشر الکترونیکی هنوز موضوع حق مولف کتابهای الکترونیکی حل نشده است و ناشران و نویسندگان با دیدی تردیدآمیز به این موضوع می نگرند. موضوع حق مولف و مالکیت معنوی نشر کتاب در محیط وب را می توان یکی از مهمترین چالشها و موانع بر سر راه انتشار این گونه آثار در قالب الکترونیکی به شمار آورد ، زیرا که جنبه های فناورانه ، نشر الکترونیکی پیچیده تر است و نیاز به سیاست گذاری کلان در سطوح ملی و یا بین المللی دارد.
3) چگونگی فروش کتابهای الکترونیکی:
در حال حاضر يكي از عمده‌ترين زمينه‌هاي تجارت الكترونيك، عرضه كتاب‌هاي الكترونيك در اينترنت است كه ناشران الكترونيك و شركت‌هاي زيادي در اين بخش از بازار نشر فعاليت مي‌كنند و تجارت جديدي را بر روي بسياري از افراد حقيقي و حقوقي و حتي غير حرفه‌اي و آماتور گشوده است.
در اینجا این سوال مطرح است که چگونه می توان کتابهای الکترونیکی را از طریق وب به فروش رساند. نحوه پرداخت هزینه کتاب توسط خوانندگان ، ارائه " کلمه عبور" برای مشاهده کتاب و حفظ مالکیت آن ، و استفاده از کارتهای اعتباری برای پرداخت هزینه کتاب از جمله مشکلات به شمار می آیند. اما با ورود فناوری های نوین در پرداختهای الکترونیکی و استفاده روز افزون از خدمات بانکداری الکترونیکی و سیستمهای تحت شتاب این مشکل نیز در حال حل شدن است.
پیش بینی می شود تا سال 2005 یک ششم کتابهای خریده شده در آمریکا کتابهای الکترونیکی خواهد بود. تجارتی که ارزش 7/8 میلیارد دلار خواهد داشت.
4) مشکلات مربوط به خواندن کتابهای الکترونیکی در محیط وب:
خواندن متن کتاب بر روی صفحه نمایش کامپیوتر نسبت به رسانه های چاپی دشوارتر است. تجربه ثابت کرده است که چشم انسان هنگام خواندن بر روی صفحه کامپیوتر زودتر از رسانه های چاپی خسته می شود و خواننده نمی تواند نظیر کتابهای چاپی تمرکز لازم را داشته باشد. پایین و بالا بردن صفحه نمایش کامپیوتر نیز برای دنبال کردن متن کتاب نسبت به ورق زدن یک صفحه از کتاب چاپی مشکل تر است و چشم انسان در بسیاری از موارد مطالب را گم می کند. علاوه بر ان ، نمی توان کتاب الکترونیکی در محیط وب را در هر وضعیتی مطالعه کرد.
5) مشکلات استناد به کتابهای الکترونیکی :
ماهیت ناپایدار محیط وب همواره مشکلاتی را برای محققان به منظور استناد پایدار به منابع اطلاعاتی الکترونیکی در این محیط به وجود آورده است. امروزه ، بسیاری از افراد ، اینترنت را کتابخانه مجازی به شمار می آوردند که امکان دسترسی به طیف وسیعی از منابع و پایگاههای اطلاعاتی را در زمینه های مختلف می دهد. حال سوال این است که آیا نظیر " کتابخانه های حقیقی " ، منابع موجود در این محیط همواره قابل دسترس هستند و بدون تغییر باقی می مانند؟ به تعبیر دیگر آیا به منابعی که دیروز در این محیط الکترونیکی استناد کرده ایم ، فردا نیز می توان دسترسی پیدا کرد؟مهمترین مشکلات ناشی از استناد به کتابهای الکترونیکی عبارت اند از : ناپدید شدن و یا از میان رفتن اطلاعات در اینترنت ، تغییر محتوای اطلاعات در اینترنت ، و تغییر نشانی دسترسی به منابع در اینترنت ، بروز چنین مشکلاتی باعث شده است تا برخی محققان برای استفاده و استناد، نه تنها به کتابهای الکترونیکی ، بلکه به دیگر منابع اطلاعاتی در وب نیز به دیده تردید بنگرند.
محتواي الكترونيكي بايد داراي امكان دسترسي عمومي و بازيابي اطلاعات، حاوي پيشينة كتابشناختي (ابرداده) و داراي هويتي بدون ابهام باشد. مثلاً از سوي مؤسسات و سازمان‌ها و مراكز معتبر جهاني، شناسايي و تأييد شده باشد. نشر الكترونيك براي كتاب گزارش‌ها و ديگر اسنادي كه هر چند يك بار با ويرايش جديدتري عرضه شده و يا اطلاعات جديدتري در آنها گنجانده مي‌شود ايده‌آل است. تعويض اطلاعات و محتويات يك اثر نوشتاري از طريق يك سايت اينترنتي كار بسيار راحتي است.
6) نبود فهرستگان کتابهای الکترونیکی:
خوانندگان از طریق فهرستها یا فهرستگانهای ملی وبین المللی می توانند از کتابهای چاپی منتشر شده آگاهی حاصل کنند، حال آنکه یک فهرست یا فهرستگان ملی و بین المللی مختص کتابهای الکترونیکی در محیط وب وجود ندارد و آنچه قابل دسترسی است بیشتر مربوط به یک ناشر یا سایتی خاص است.
7) مسائل معنوی مربوط به نشر کتاب در قالب الکترونیکی:
رعايت حقوق معنوي ناشر و مؤلف: امكان تكثير آسان و بدون هزينه متون الكترونيكي باعث شده است كه نويسندگان و محققين تمايلي به انتشار ديجيتالي مطالب و نوشته‌هاي خود نداشته باشند؛ اگر چه اين مشكل با وضع و اجراي قوانين حمايتي حقوق مؤلف و پيشرفت فناوري‌هاي امضاء ديجيتالي و … امروزه كمتر موجب نگراني است.
شاید شما همه زمزمه های نابودی کتابهای چاپی در آینده و جایگزینی کتابهای الکترونیکی در کتابخانه ها راشنیده باشید و یا دربرخی منابع خوانده باشید . امروزه ، بسیاری از صاحب نظران نشر کتاب بر این باورند که هیچ رسانه ای نمی تواند جایگزین کتابهای چاپی شود. نشر به صورت الکترونیکی برخی لذتها و جنبه های معنوی استفاده کردن و خواندن کتابهای چاپی را از میان می برد.
لذت ورق زدن صفحات کتابهای چاپی ، مطالعه کتاب هنگام خواب یا در هر حالتی که خواننده احساس آرامش و راحتی کند ، بردن کتاب با خود به مدرسه ، سفر ، و یا محل کار و خواندن آن در هر زمانی که به آن احتیاج است ، هدیه دادن و گرفتن کتاب ، جمع آوری کتابهای هنری و چیدن آنها در قفسه کتابخانه شخصی به عنوان یک اثر ارزشمند و به یاد ماندنی ، همه و همه از طریق " نشر الکترونیکی" یک اثر ، از میان خواهد رفت. انسان ممکن است با یک کتاب چاپی انس بگیرد و بارها آن را بخواند و از تماس با آن لذت ببرد و یا در حاشیه آن مطالبی بنویسد و یادداشت کند که در جهان الکترونیکی امکان پذیر نیست. همچنین ، بسیاری از افراد علاقه دارند به کتاب فروشی ها بروند و در میان قفسه های کتاب به مرور عناوین دلخوه بپردازد و آنها را ورق بزنند. حال آنکه دنیای دیجیتال، جهانی خشن ،ناپایدار و شاید هم بتوان گفت " بی وفا " است. ما هر لحظه می توانیم کتاب مورد علاقه خود را از قفسه کتابخانه شخصی برداریم و آن را مطالعه کنیم . اما اگر دسترسی ما به خط اینترنت و کامپیوتر محدود شود، نخواهیم توانست کتاب الکترونیکی مورد علاقه خود را مشاهده کنیم . مطرح شدن چنین مواردی ، مربوط به طرف تاریک عصر دیجیتال و نشر اینترنتی است. در ایران ممکن است به دلیل عدم محبوبیت اینترنت به اندازه لازم از نشریات الکترونیکی استقبال نشود. بهترین نقطه شروع بهره مندی از این فناوری در ایران این است که برای شروع باید نشر الکترونیک را به صورت دانشگاهی بررسی و تدریس کرد وباید تبلیغات و اهمیت آن به صاحبان صنعت نشان داده شود. شرکتهای انتشاراتی نیز باید با توجه به گروه سنی و علایق مخاطبان ، تبلیغات و تعرفه های متفاوتی برای نسخه های الکترونیکی و نسخه های چاپی خود برگزینند ، تا با استفاده از هر دو نشر به سود دهی برسند . با شروع این کار همه در این چرخه راضی خواهند شد. نویسنده چون مطلب خود را راحت تر و با هزینه بهتر به فروش می رساند، خواننده چون مطلب را سریعتر دریافت می کند، ناشر چون هزینه کمتری برای نشر الکترونیکی متقبل می شود ، و صاحبان صنعت چون با تبلیغات مناسب کالای خود را به مشتریان نشان داده و مشتریان و سود بیشتری جذب می کنند.
امنيت اطلاعات: امكان دسترسي به متون غير مجاز مانند سؤالات امتحاني در مورد آموزش الكترونيكي سبب بكارگيري فناوري‌هاي امنيتي براي حفظ داده‌هاي مهم شده است.
استاندارد‌هاي متون الكترونيكي: اگر چه بيشتر كارشناسان صنعت نشر الكترونيك اذعان دارند كه مناسبترين قالب ديجيتال براي نشر بين رسانه‌اي قالب PDF (Portable Document Format) از شركت ادوبي است كه امكان تطابق بسياري از عمليات اجرايي توليد محصول الكترونيك و محصول چاپي را فراهم مي‌كند و از اين لحاظ، بهترين قالبي است كه براي توليد نسخه الكترونيك از محصولات چاپي پرحجمي نظير كتب درسي مي‌توان برگزيد و براساس آن به برنامه‌‌ريزي توليد اقدام كرد؛ با اين حال هنوز يك استاندارد بين‌المللي به اين منظور وجود ندارد.
ناكارآمدي موتورهاي كاوش اينترنتي در بازيابي كامل و دقيق اطلاعات: شايد بزرگترين ضعف PDF در نشر الكترونيكي، عدم امكان جستجوي اينترنتي براي بازيابي اطلاعات از متوني است كه به زبان‌هاي غير مرسوم مانند فارسي آماده شده‌اند؛ باشد كه سبب شده است حجم عظيمي از محتواي فارسي در وب بدون استفاده و دور از دسترس بماند.
لزوم تهية خروجي چاپي به منظور مطالعة متون به ويژه متون طولاني: هنوز به دليل ضعف سخت‌افزاري نمي‌توان براي مطالعه طولاني مدت از ابزارهاي الكترونيكي استفاده كرد. فراگير نشدن استفاده از اينترنت و بالطبع منابع الكترونيكي آن در سراسر جهان، به ويژه در كشورهاي توسعه نيافته كه مانع بهره‌گيري مناسب آنها را از اين ابزارها مي شود. ترديد در ماندگاري مطالب در محيط الكترونيكي.
در مورد سابقه نشر الكترونيكي در ايران تنها مي‌توان از روزنامه‌ها و برخي مجلات كه قدم به اين عرصه گذارده‌اند ياد كرد. مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران نيز اگر چه گام‌هاي مؤثري در زمينه نشر الكترونيكي اطلاعات علمي برداشته است اما تا رسيدن به مرز قابل قبول – با توجه به حجم اطلاعاتي كه در مركز توليد مي‌شود – فاصله زيادي دارد. مزاياي نشر الكترونيكي بسياري از امتيازاتي كه براي نشر الكترونيكي بر مي‌شمارند، صرفاً با مقايسة آن با نشر چاپي قابل درك است. وجود اين امتيازات، كاملاً نسبي هستند و به عواملي چون نرم‌افزار، قالب‌هاي ذخيرة اطلاعات، زيرساخت‌هاي اطلاعاتي، و مانند آنها بستگي دارد.
نتیجه گیری
نشر کتاب در محیط وب ، به طور فزاینده ای در حال مطرح شدن به عنوان یکی از بسترهای پویا و کارآمد برای اشاعه اطلاعات است . برخی ناشران از این محیط برای انتشار کتابهای الکترونیکی استفاده می کنند و بسیاری دیگر در حال برنامه ریزی و سیاست گذاری برای استفاده از این محیط هستند. انتشار کتاب در محیط وب دارای ارزشهای افزوده ای است که نمونه های چاپی فاقد آن هستند . در این میان این موضوع اهمیت دارد که نویسندگان ، ناشران ، و متخصصان نشر الکترونیکی از شیوه های ارزش افزایی به کتابهای الکترونیکی آگاهی داشته باشند و بتوانند از قابلیتها و امکانات محیط وب به طور موثر و کارآمد استفاده کنند.
باید تاکید کرد که هر یک از انتشارات الکترونیکی باید درسطوح گوناگون یعنی محتوا و نیز جنبه های فناوری نظیر ویژگیهای ساختاری، شیوه های دسترسی به اطلاعات ، جنبه های دیداری ارزیابی شوند. مسائل حق مولف کتابهای الکترونیکی ، ساختاری ، شیوه های دسترسی به اطلاعات ، و جنبه های دیداری ارزیابی شوند. مسائل حق مولف کتابهای الکترونیکی ، شیوه های فروش و محدودیتهای دسترسی به کامپیوتر و خط اینترنت از مهمترین موانع بر سرراه توسعه این صنعت در حال رشد به شمار می آیند. تعیین سیاست گذاری و خط مشی راهبردی از سوی دست اندرکاران نشر کتاب برای استاندارد سازی و آماده سازی نشر کتاب درمحیط وب ، بیش از جنبه های فنی و محتوایی انتشارات الکترونیکی اهمیت دارد. بررسیهای اخیر نشان داده است که بعد از به کارگیری اینترنت مصرف کاغذ نه تنها کم نشده بلکه فزونی نیز یافته است ، زیرا امتداد نگارش نسل جدید ، قلم و محمل آشنایی وی کاغذ است ، و از آنجا که اطلاع رسانی سرعت یافته ، مطالب به راحتی چاپ می شود و در اختیار قرار می گیرد. شاید قلم نسل آینده صفحه کلید کامپیوتر و محمل آشنای وی صفحه نمایشگر باشد . تحقیقات نشان می دهد که بسیاری از کتابخانه ها باید تا سالها ماهیت دوگانه خود را حفظ کنند و به صورت کتابخانه های پیوندی به حیات خود ادامه دهند ، یعنی سعی شود با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات ضمن بهبود عملکردهای سنتی کتابخانه، زمینه ارائه خدمات از محمل های نوین و شبکه های گسترده فراهم آید. آنچه باید بر آن پای فشرد ، این است که در آغاز این هزاره ، اطلاعات و نحوه برخورد با آن بر سرنوشت نسل آینده ما بسیار تاثیر گذار خواهد بود. اطلاعات سیل آسا در حال باریدن است . می توان با بهره گیری از فناوریهای نوین سد ساخت ، باران را مهار کرد و از آن روشنایی و حیات گرفت ، و حتی با آبخیزداری مناسب کاربرهای سنتی را نیز احیا کرد. می توان فن گریز بود و بی تحرک نشست و نظاره گر سیلی دهشتناک بود که گذشته و حال را به یغما می برد و آینده را تباه می سازد . به راستی کدام راهبرد را بر گزینیم ؟
منابع :
محمود بابایی، نشر الکترونیکی ،مرکز اطلاعات و مدارک علمي ايران، تهران 1382
WWW.ITSUNTEAM.BLOGSPOT.COM
WWW.AFTAB.IR
http://www.shs.ir
http://www.shetab.com
http://www.shetab.com
http://www.ictworld.blogsky.com
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر