مشکلات و مزايای سيستم پرداخت الکترونيکی در تجارت الکترونيک
دکتر جواد بقايی راوری، عضو هيات علمی دانشگاه فردوسی مشهد
Baghaee@ferdowsi.um.ac.ir
چکيده
مهمترين تفاوت تجارت الکترونيکی با تجارت سنتی در سيستم های پرداخت الکترونيک است. اين مقاله بر پايه تحقيقات انجام شده از 20 شرکت که دارای وب سايت بودند يا از اينترنت استفاده می کردند از يک سو و 25 بانک که به نحوی شرکتهای مورد تحقيق با آنها ارتباط داشتند، می باشد. در اين مقاله مباحثی از قبيل مدل کل پرداخت الکترونيک، مشکلات مستقيم پرداخت الکترونيک و مزايای سيستم پرداخت الکترونيک مطرح شده است. اين تحقيق از مهرماه 82 تا اسفند 82 انجام شده است و اطلاعات زيادی جمع آوری نموده که مهمترين آنها به شرح زير می باشد. تقريبا %57 بانکها قابليت اطمينان را مهمترين مشکل در سيستم پرداخت الکترونيک می دانند و %52 آنها دو عامل قابليت پذيرش و عدم وجود پول الکترونيکی و چک الکترونيکی را مهمترين علل برمیشمارند. فقط 5/9 درصد بانکها نقش سه ويژگی دولتی بودن بانکها، عدم وجود امضای الکترونيکی و کد شناسی و عدم حضور بانکها در صحنه رقابت جهانی را به عنوان يک مشکل در سيستم پرداخت الکترونيک می دانند. حدود %56 از شرکتهای مورد مطالعه مهمترين مزيت سيستم پرداخت الکترونيک را کاهش هزينه می دانند و % 44 آنها صرفه جويی در وقت مشتری را دومين مزيت می دانند. جداول شماره 1تا 15 نشاندهنده درصد پاسخ ها به هر يک از موارد مشکل و يا مزيت در رابطه با پرسشهای صورت گرفته ميباشد.
مقدمه:
امروزه در دنياي كسب و كار، روشهاي متفاوتي براي پرداخت به كار گرفته مي‌شود. اين روشها شامل پول نقد، كارت اعتباري، كارت پيش پرداخت، چك و انتقال وجوه بدهكار/ بستانكار ميباشد. براي مشابه سازي الكترونيكي هر كدام از روشها پروتكل هايي توسط مؤسسات و مراكز تحقيقاتي ارائه شده است كه در مراحل تحقيقاتي و استفاده آزمايشي قرار دارند. تجارت الكترونيكي، شيوه فعاليتهاي تجاري در دنيا را دچار تغيير و تحول شگرفي كرده است و اين تغييرات همچنان ادامه دارند. سالانه ميلياردها دلار صرف خريد online در اينترنت مي شود. به گونه اي كه مؤسسه تحقيقاتي Forester research ، تا سال 2003 حجم مبادلات از طريق اينترنت را 2/2 تريليون دلار برآورد کرده بود. با توجه به اين رشد خيره كننده بدون شك روزي فراخواهد رسيد كه خريد در اينترنت مانند خريد از فروشگاهها، امري عادي و معمول شود، كه در اينجا اهميت و لزوم وجود سيستمهاي پرداخت الكترونيكي بيش از قبل مشخص تر و ضروري ترمي گردد. پرداخت جزء اصلي تجارت است، انجام هيچ معامله اي بدون پرداخت كامل نيست. امروزه با گسترش تجارت الكترونيك نياز به روشهاي پرداخت الكترونيكي مناسب به شدت احساس مي شود. در واقع پرداخت الكترونيكي عبارت است پرداخت (پول) در مقابل كالا و خدمات در تجارت الكترونيك.در پرداخت الكترونيكي با پرداخت سنتي تفاوت چنداني وجود ندارد و تفاوت اصلي در وسايل پرداخت مي باشد. يك سيستم پرداخت الكترونيكي بايد امكان استفاده از تمامي روشهاي پرداخت را در اختيار كاربران قرار دهد و علاوه بر ويژگيهاي پرداخت سنتي، داراي امكاناتي باشد كه در محيط الكترونيكي و اينترنت مورد استفاده قرار گيرد. شکل زير نشان دهنده مدل کلی پرداخت الکترونيک مي باشد. همانطور که در شکل ديده می شود، اين مدل پرداخت الکترونيکی از شش مرحله تشکيل شده است. مرحله اول بررسي است که در آن خريدار محصول مورد نظر خود رادر سايت هاي مربوطه بررسي مي کند. پس از اين مرحله خريدار با فروشندگان مختلف راجع به پارامترهايي مثل قيمت ، نوع ، زمان تحويل ، خدمات پس از فروش ، نحوه پرداخت و غيره مذاکره مي کند و يک فروشنده را انتخاب مي کند.
مدل کلی پرداخت الکترونيکی
بعد از مذاکره بين خريدار و فروشنده قرارداد بسته می شود. اکنون نوبت مهمترين مرحله پرداخت الکترونيکی است. انجام هيچ معامله ای بدون پرداخت کامل نيست. در اين مرحله به گونه ای خريدار، پول محصول خريداری شده را به فروشنده پرداخت میکند. پس از پرداخت، محصول خريداری شده به خريدارتحويل داده مي شود. در نهايت فروشنده با خدمات پس از فروش از محصول خود حمايت می کند. البته اين فرآيند نتيجه خريد از يک فروشگاه الکترونيکی است و ميتواند در زمينه خدمات بانکی مثل پرداخت چک، پول، انتقال وجوه از يک حساب به حساب ديگر و .... استفاده گردد.
جدول الف مشکلات بکارگيری سيستمهای پرداخت الکترونيک
مشکلات
ردیف
قابلیت پذیرش مردم
1
قابلیت اطمینان
2
فقدان قوانین حقوقی لازم
3
عدم آشنایی کارکنان با تکنولوژی پیشرفته
4
فقدان برنامه جامع
5
عدم رواج کارت اعتباری
6
دولتی بودن بانک
7
عدم وجود امضای دیجیتالی و کد شناسایی
8
نبود زیرساختهای مخابراتی
9
سیستمهای بانک مرکزی
10
هزینه های بالای استقرار
11
عدم وجود پول الکترونیکی و چک الکترونیکی
12
عدم حضور بانکها در صحنه رقابت جهان
13
عدم دسترسی مردم به اینترنت
14
ناتوانی در اجرای قانون پولشویی
15
جدول ب مزايای بکارگيری سيستم های پرداخت الکترونيک
مزایا
ردیف
کاهش تقلب و فساد اداری
1
صرفه جویی در زمان مشتری
2
کاهش هزینه ها
3
اختفا و گمنامی
4
سادگی کاربرد
5
برداشت سریع و عدم برگشت چک
6
امکان خرید اعتباری
7
سرعت بالای مبادلات
8
کاهش نیاز به حمل پول نقد
9
مخالفت در برابر جعل اسناد
10
قابلیت انتقال
11
اعتماد
12
کارایی
13
مقیاس پذیری
14
قابلیت ردگیری یا بررسی
15
روش تحقيق:
دوپرسشنامه تهيه و برای دو گروه شرکتهای مورد تحقيق و مديران شعب بانکها فرستاده شد. از بين 25 مدير بانک منتخب 21 نفر و از بين 20 مدير مالی شرکتهای منتخب 18 نفر پاسخ دادند. هر يک از پرسشنامه هادارای دو قسمت بود. قسمت اول هر دو پرسشنامه مربوط به ميزان استفاده هر يک از مديران از اينترنت و درک مبتنی از ميزان آشنايی آنها با مزايا ومشکلات سيستم پرداخت الکترونيک بود. بخش دوم پرسشنامه شامل 16 سوال در غالب 16 ویژگی مورد انتظار از سیستمهای پرداخت الکترونیکی از شرکتها و 16 سوال در غالب 16 مشکل از مشکلات استقرار سيستم پرداخت الکترونيکی از مديران بانکها بود. در سوالات بخش دوم 5 سطح لیکرت شامل 1) خيلی مهم، 2) مهم، 3) متوسط، 4) ضعيف، 5) خيلی ضعيف بکار برده شد تا باورهای مديران را بر اساس ديدگاههای مديريتی و تکنولوژيکی مورد تجزيه و تحليل قرار دهند. در اين تحقيق از طريق پست الکترونيک برای 120 رئيس شعبه بخش اول پرسشنامه ارسال گرديد که فقط 25 نفر از آنها آگاهی لازم را برای ادامه کار داشتند و در بخش مديران مالی شرکتها در هفت بخش تکنولوژی اطلاعات، صادرات- واردات، توليد، فروش/ خرده فروشی، حمل و نقل، خدمات تجاری و خدمات شخصی نيز بخش اول پرسشنامه برای هر شرکت در هر بخش ارسال گرديد که فقط 20 نفر از آنها آگاهی لازم را برای ادامه کار داشتند.
تجزیه و تحلیل داده ها:
مشکلات سیستم پرداخت الکترونیک
1- قابلیت پذیرش مردم
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
11
4/52
مهم
5
8/23
متوسط
5
8/23
کل
21
0/100
همواره پدیده های جدید با مشکل پذیرش روبه رو هستند.چون با یک احتمال ریسک همراه است
که کارکنان (52.4%) این را به عنوان یک عامل خیلی مهم در نظر گرفته اند.
2- قابلیت اطمینان
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
12
1/57
مهم
4
0/19
متوسط
3
3/14
ضعیف
2
5/9
کل
21
0/100
1/57 % از کارکنان این عامل را نیز به عنوان یک عامل خیلی مهم در نظرگرفته اند.
3- فقدان قوانین حقوقی لازم
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
8
1/38
مهم
5
8/23
متوسط
5
8/23
ضعیف
3
3/14
کل
21
0/100
در کشور ما قوانین حقوقی لازم بویژه در مورد امضای الکترونیکی وجود ندارد . به همین دلیل
1/38% از کارکنان آن را به عنوان یک عامل خیلی مهم در نظر گرفته اند
4- عدم آشنایی کارکنان با تکنولوژی پیشرفته
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
7
3/33
مهم
5
8/23
متوسط
8
1/38
ضعیف
1
8/4
کل
21
0/100
سیستم پرداخت الکترونیکی نیازمند آموزشهای جدیدی می باشد و فقدان این آموزشها خود به عنوان یک مشکل در ایجاد وبه کارگیری این سیستم موثر است. 38.1% از مشتریان نیز این عامل
را به عنوان یک عامل متوسط در نظر می گیرند.
5- فقدان برنامه جامع
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
10
6/47
مهم
5
8/23
متوسط
5
8/23
ضعیف
1
8/4
کل
21
0/100
نبود برنامه جامع برای ایجاد وبه کارگیری این سیستیم خود به عنوان یک عامل خیلی مهم تلقی
میشود.47.6%از کارکنان، این عامل را به عنوان یک عامل خیلی مهم در نظر می گیرند.
6- عدم رواج کارت اعتباری
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
6
6/28
مهم
5
8/23
متوسط
7
3/33
ضعیف
3
3/14
کل
21
0/100
یکی از وسایل پرداخت الکترونیکی کارت اعتباری می باشد و بدون وجود وسایل پرداخت
الکترونیکی امکان استفاده از این سیستم میسر نمی باشد. 3/33% از کارکنان این عامل را به عنوان
یک عامل متوسط در نظر گرفته اند.
7- دولتی بودن بانک
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
5
8/23
مهم
6
6/28
متوسط
6
6/28
ضعیف
2
5/9
خیلی ضعیف
2
5/9
کل
21
0/100
این عامل نیز به عنوان یکی از مشکلات ایجاد سیستم پرداخت الکترونیکی می باشد.البته 28.6% از کارکنان این عامل را به عنوان یک عامل متوسط و همچنین 28.6% آن را به عنوان یک عامل
مهم در نظر گرفته اند.
8- عدم وجود امضای دیجیتالی و کد شناسایی
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
4
0/19
مهم
5
8/23
متوسط
7
3/33
ضعیف
3
3/14
خیلی ضعیف
2
5/9
کل
21
0/100
فقدان موجود وسايلي كه بتوان مشتريان را از يكديگر تفكيك كرد به عنوان مشكل در سر راه ايجاد
سيستم پرداخت الكترونيكي مي باشد و 3/33% از كاركنان اين عامل را به عنوان يك عامل متوسط
در نظر ميگيرند.
9- نبود زیر ساختهای مخابراتی
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
10
6/47
مهم
7
3/33
متوسط
3
3/14
ضعیف
1
8/4
کل
21
0/100
یکی از مهمترین مشکلات ایجاد سیستم پرداخت الکترونیکی فقدان زیر ساختهای
مخابراتی لازم برای برقراری ارتباطات online بین بانکها میباشد که در 6/47 % از
کارکنان آن را به عنوان یکی از مهمترین عوامل بیان می کنند.
10- سیستمهای بانک مرکزی
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
9
9/42
مهم
5
8/23
متوسط
6
6/28
ضعیف
1
8/4
کل
21
0/100
9/42% کارکنان این عامل را به عنوان یکی از مهمترین مشکلات بیان می کنند.
11- هزینه های بالای استقرار
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
11
4/52
مهم
4
0/19
متوسط
4
0/19
ضعیف
2
5/9
کل
21
0/100
برای ایجادو راه اندازی سیستم پرداخت الکترونیکی نیاز به ایجاد زیر ساختهای مخابراتی قوی
وتکنولوژی پیشرفته می باشد که هزینه های سنگینی را می طلبد و 4/52% از کارکنان نیز این
عامل را به عنوان یکی از مهمترین مشکلات بیان می کنند.
12- عدم وجود پول الکترونیکی و چک الکترونیکی
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
4
0/19
مهم
5
8/23
متوسط
6
6/28
ضعیف
4
0/19
خیلی ضعیف
2
5/9
کل
21
0/100
6/28% از کارکنان عدم وجود وسایل پرداخت الکترونیکی را به عنوان یکی از عوامل متوسط در نظر می گیرند.
13- عدم حضور بانکها در صحنه رقابت جهان
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
9
9/42
مهم
6
6/28
متوسط
5
8/23
ضعیف
1
8/4
کل
21
0/100
رقابتی نبودن بانکها در کشور ودر صحنه جهانی باعث نبود انگیزه در آنها برای ایجاد سیستم
پرداخت الکترونیکی می باشد و9/42% از کارکنان نیز این موضوع را تصدیق می کنند.
14- عدم دسترسی مردم به اینترنت
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
10
6/47
مهم
4
0/19
متوسط
5
8/23
ضعیف
2
5/9
کل
21
0/100
براي ارتباطات online نياز به دسترسي به اينترنت مي باشد.اما در کشور ما هزينه دسترسي
به اينترنت بالا مي باشد و اين خود به عنوان يک مشکل در سر راه ايجاد سيستم پرداخت
الکترونيکي مي باشد. که 6/47% نيز اين عامل را به عنوان يک عامل خيلي مهم در نظر
ميگيرند.
15- ناتوانی در اجرای قانون پولشویی
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
مهم
6
6/28
متوسط
7
3/33
ضعیف
5
8/23
خیلی ضعیف
3
3/14
کل
21
0/100
به علت ناتوانی در ردیابی و ناشناس بودن افراد در پرداخت الکترونیکی امکان تشخیص قانونی
وعدم قانونی بودن پولها و مبادلات نمی باشد و 28% از کارکنان این عامل را به عنوان یک عامل
مهم در نظر گرفته اند .
مزایای سیستم پرداخت الکترونیک:
1- کاهش تقلب و فساد اداری
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
4
2/22
مهم
5
8/27
متوسط
5
8/27
ضعیف
3
7/16
خیلی ضعیف
1
6/5
کل
18
0/100
مشتریان نسبت به این موضوع اینگونه بیان کردند که این موضوع از نظر انها حدود 22.2%
خیلی اهمیت دارد.و تقریبا این مورد از نظر اهمیت یک موردمهم و متوسط (27.8%)است.
2- صرفه جویی در زمان مشتری
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
8
4/44
مهم
4
2/22
متوسط
4
2/22
ضعیف
2
1/11
کل
18
0/100
4/44% از مشتریان نسبت به این مورد تاکید داشته اند که این یکی از مهمترین انتظارات و
مزایای سیستمهای پرداخت الکترونیکی است.
3- کاهش هزینه ها
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
10
6/55
مهم
3
7/16
متوسط
5
8/27
کل
18
0/100
کاهش هزینه یکی از مهمترین مواردی است که مشتریان از سیستمهای پرداخت الکترونیکی توقع
دارند. با توجه به جدول 55.6% از مشتریان آن رابعنوان یکی ازخیلی مهمترین موارد اشاره کرده اند. 4- اختفا و گمنامی
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
5
8/27
مهم
2
1/11
متوسط
10
6/55
ضعیف
1
6/5
کل
18
0/100
مخفی ماندن اطلاعات مشتری از دسترس دیگران از نظر اهمیت بعنوان یک ارزش متوسط مد نظر
قرار گرفته است.55.6% از مشتریان آن را بعنوان یک عامل متوسط در نظر گرفته اند.
5- سادگی کاربرد
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
2
1/11
مهم
3
7/16
متوسط
8
4/44
ضعیف
4
2/22
خیلی ضعیف
1
6/5
کل
18
0/100
6/44 % مشتریان سهولت بکارگیری را بعنوان یکی از عوامل متوسط در نظر گرفته اند.
منظور این است که به سادگی عموم مردم بتوانند از آن استفاده کنند.
6- برداشت سریع و عدم برگشت چک
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
3
7/16
مهم
4
2/22
متوسط
10
6/55
ضعیف
1
6/5
کل
18
0/100
مشتریان برداشت سریع وعدم برگشت چک را بعنوان یکی از عوامل متوسط در نظر گرفته
اند.حدود 55.6%در مورد متوسط بودن این موضوع هم عقیده هستند.
7- امکان خرید اعتباری
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
1
6/5
مهم
3
7/16
متوسط
8
4/44
ضعیف
3
7/16
خیلی ضعیف
3
7/16
کل
18
0/100
4/44%مشتریان امکان خریداعتباری را بعنوان یکی از عوامل متوسط در نظرگرفته اند. خرید اعتباری این امکان را به مشتری می دهد که بدون داشتن پول بتوانند از یک مغازه الکترونیکی
کالای مورد نیاز خود را بخرد.
8- سرعت بالای مبادلات
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
4
2/22
مهم
5
8/27
متوسط
5
8/27
ضعیف
2
1/11
خیلی ضعیف
2
1/11
کل
18
0/100
مشتریان سرعت بالای مبادلات را بعنوان یکی از عوامل مهم و متوسط در نظرگرفته
اند.27.8%از مشتریان آن را به عنوان یک عامل مهم در نظر گرفته اندو 27.8%از مشتریان
آن را به عنوان یک عامل متوسط در نظر گرفته اند.
9- کاهش نیاز به حمل پول نقد
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
1
6/5
مهم
5
8/27
متوسط
2
6/55
ضعیف
10
1/11
کل
18
0/100
6/55% از مشتریان این عامل را به عنوان یک عامل متوسط در نظر گرفته اند.
10- مخالفت در برابر جعل اسناد
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
2
1/11
مهم
4
2/22
متوسط
11
1/61
ضعیف
1
6/5
کل
18
0/100
در پرداخت الکترونیکی امکان جعل پول و اسکناس کاهش می یابد که 61.1%از مشتریان آن را
به عنوان یک عامل متوسط در نظر گرفته اند.
11- قابلیت انتقال
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
1
6/5
مهم
3
7/16
متوسط
8
4/44
ضعیف
4
2/22
خیلی ضعیف
2
1/11
کل
18
0/100
در سیستم فعلی برای انتقال از حسابی به حساب دیگرحضور فیزیکی افراد لازم است اما در سیستم
پرداخت الکترونیکی به سهولت امکان انتقال وجوه و سایر موارد امکان پذیر می باشد
12- اعتماد
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
4
2/22
مهم
5
8/27
متوسط
6
3/33
ضعیف
3
7/16
کل
18
0/100
2/22% از مشتریان این عامل را به عنوان یک عامل خیلی مهم در نظر گرفته اند.اما در کل
33.3% از مشتریان از آن به عنوان یک عامل متوسط نام می برند.
13- کارایی
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
3
7/16
مهم
4
2/22
متوسط
9
0/50
ضعیف
2
1/11
کل
18
0/100
سرعت بالای مبادلات یکی از عوامل متوسطی است که مشتریان از سیستمهای پرداخت
الکترونیکی انتظار دارند.(50%)
14- مقیاس پذيری
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
3
7/16
مهم
4
2/22
متوسط
5
8/27
ضعیف
3
7/16
خیلی ضعیف
3
7/16
کل
18
0/100
مقیاس پذیری به این معنی است که در صورت ازدیاد مشتریان سرعت و کارایی سیستم کاهش
نیابد که حدود 27.8% از مشتریان آن را به عنوان یک عامل متوسط درنظر می گیرند.
15- قابلیت ردگیری با بررسی
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
11
1/61
مهم
5
8/27
متوسط
2
1/11
کل
18
0/100
این عامل امکان این را به مشتریان می دهد که در هر لحظه و هر کجا بتوانند صورت حساب خود را چک کنند و نقل و انتقالات وجوه خود را ردیابی نمایند .و1/61% از مشتریان آن را به عنوان یک
عامل خیلی مهم درنظر گرفته اند.
نتایج:
1- در مورد مشکلات سیستمهای پرداخت الکترونیکی آنچه را که نتیجه می گیریم این است که از مهمترین مشکلات می توان به:
· هزینه های بالای استقرار
· نبود زیر ساختهای مخابراتی
· قابلیت اطمینان
· قابلیت پذیرش
· نبود برنامه جامع
· عدم دسترسی مردم به اینترنت
اشاره کرد و مشکلات دیگر در اولویت بعدی قرار می گیرد.
2- در مورد مزایای مهمی که مشتریان از سیستمهای پرداخت الکترونیکی انتظار
دارند می توانیم به:
· امنیت و اعتماد
· صرفه جویی در زمان مشتریان
· صرفه جویی در هزینه های مشتریان
· سادگی و سهولت انجام
· کاهش تقلب اداری و بروکراسی اداری
اشاره کرد و موارد ذکر شده در اولویت بعدی قرار می گیرد .
منابع و مواخذ:
ماهنامه آموزشی ،پژوهشی و اطلاع رسانی
1) مقاله سیستم های پر داخت الکترونیکی : هومن جاویدان نژاد- سال سوم -شماره 29 - آبان ماه 1381
2) مقاله چک الکترونیکی :فریبا نصیری مفخم – محمد علی نعمت بخش – سال سوم شماره33-اسفند ماه 1381
3) مقاله امنیت پول الکترونیکی :محمد افشار محمدی _ سال سوم – شماره31- دی ماه 1381
4) سیستم های امنیت پرداخت الکترونیکی : هاجر فاطمی شریعت پناهی و شیرین گرانمایه- سال سوم – شماره 30-آذر ماه 1381
5) http://www.visa.com/
6) http://www.informatic.uni.hildesheim.de/
7) http://www.ctst.com/
8) http://www.scia.org/
9) http://www.Buscom.com/
دکتر جواد بقايی راوری، عضو هيات علمی دانشگاه فردوسی مشهد
Baghaee@ferdowsi.um.ac.ir
چکيده
مهمترين تفاوت تجارت الکترونيکی با تجارت سنتی در سيستم های پرداخت الکترونيک است. اين مقاله بر پايه تحقيقات انجام شده از 20 شرکت که دارای وب سايت بودند يا از اينترنت استفاده می کردند از يک سو و 25 بانک که به نحوی شرکتهای مورد تحقيق با آنها ارتباط داشتند، می باشد. در اين مقاله مباحثی از قبيل مدل کل پرداخت الکترونيک، مشکلات مستقيم پرداخت الکترونيک و مزايای سيستم پرداخت الکترونيک مطرح شده است. اين تحقيق از مهرماه 82 تا اسفند 82 انجام شده است و اطلاعات زيادی جمع آوری نموده که مهمترين آنها به شرح زير می باشد. تقريبا %57 بانکها قابليت اطمينان را مهمترين مشکل در سيستم پرداخت الکترونيک می دانند و %52 آنها دو عامل قابليت پذيرش و عدم وجود پول الکترونيکی و چک الکترونيکی را مهمترين علل برمیشمارند. فقط 5/9 درصد بانکها نقش سه ويژگی دولتی بودن بانکها، عدم وجود امضای الکترونيکی و کد شناسی و عدم حضور بانکها در صحنه رقابت جهانی را به عنوان يک مشکل در سيستم پرداخت الکترونيک می دانند. حدود %56 از شرکتهای مورد مطالعه مهمترين مزيت سيستم پرداخت الکترونيک را کاهش هزينه می دانند و % 44 آنها صرفه جويی در وقت مشتری را دومين مزيت می دانند. جداول شماره 1تا 15 نشاندهنده درصد پاسخ ها به هر يک از موارد مشکل و يا مزيت در رابطه با پرسشهای صورت گرفته ميباشد.
مقدمه:
امروزه در دنياي كسب و كار، روشهاي متفاوتي براي پرداخت به كار گرفته مي‌شود. اين روشها شامل پول نقد، كارت اعتباري، كارت پيش پرداخت، چك و انتقال وجوه بدهكار/ بستانكار ميباشد. براي مشابه سازي الكترونيكي هر كدام از روشها پروتكل هايي توسط مؤسسات و مراكز تحقيقاتي ارائه شده است كه در مراحل تحقيقاتي و استفاده آزمايشي قرار دارند. تجارت الكترونيكي، شيوه فعاليتهاي تجاري در دنيا را دچار تغيير و تحول شگرفي كرده است و اين تغييرات همچنان ادامه دارند. سالانه ميلياردها دلار صرف خريد online در اينترنت مي شود. به گونه اي كه مؤسسه تحقيقاتي Forester research ، تا سال 2003 حجم مبادلات از طريق اينترنت را 2/2 تريليون دلار برآورد کرده بود. با توجه به اين رشد خيره كننده بدون شك روزي فراخواهد رسيد كه خريد در اينترنت مانند خريد از فروشگاهها، امري عادي و معمول شود، كه در اينجا اهميت و لزوم وجود سيستمهاي پرداخت الكترونيكي بيش از قبل مشخص تر و ضروري ترمي گردد. پرداخت جزء اصلي تجارت است، انجام هيچ معامله اي بدون پرداخت كامل نيست. امروزه با گسترش تجارت الكترونيك نياز به روشهاي پرداخت الكترونيكي مناسب به شدت احساس مي شود. در واقع پرداخت الكترونيكي عبارت است پرداخت (پول) در مقابل كالا و خدمات در تجارت الكترونيك.در پرداخت الكترونيكي با پرداخت سنتي تفاوت چنداني وجود ندارد و تفاوت اصلي در وسايل پرداخت مي باشد. يك سيستم پرداخت الكترونيكي بايد امكان استفاده از تمامي روشهاي پرداخت را در اختيار كاربران قرار دهد و علاوه بر ويژگيهاي پرداخت سنتي، داراي امكاناتي باشد كه در محيط الكترونيكي و اينترنت مورد استفاده قرار گيرد. شکل زير نشان دهنده مدل کلی پرداخت الکترونيک مي باشد. همانطور که در شکل ديده می شود، اين مدل پرداخت الکترونيکی از شش مرحله تشکيل شده است. مرحله اول بررسي است که در آن خريدار محصول مورد نظر خود رادر سايت هاي مربوطه بررسي مي کند. پس از اين مرحله خريدار با فروشندگان مختلف راجع به پارامترهايي مثل قيمت ، نوع ، زمان تحويل ، خدمات پس از فروش ، نحوه پرداخت و غيره مذاکره مي کند و يک فروشنده را انتخاب مي کند.
مدل کلی پرداخت الکترونيکی
بعد از مذاکره بين خريدار و فروشنده قرارداد بسته می شود. اکنون نوبت مهمترين مرحله پرداخت الکترونيکی است. انجام هيچ معامله ای بدون پرداخت کامل نيست. در اين مرحله به گونه ای خريدار، پول محصول خريداری شده را به فروشنده پرداخت میکند. پس از پرداخت، محصول خريداری شده به خريدارتحويل داده مي شود. در نهايت فروشنده با خدمات پس از فروش از محصول خود حمايت می کند. البته اين فرآيند نتيجه خريد از يک فروشگاه الکترونيکی است و ميتواند در زمينه خدمات بانکی مثل پرداخت چک، پول، انتقال وجوه از يک حساب به حساب ديگر و .... استفاده گردد.
جدول الف مشکلات بکارگيری سيستمهای پرداخت الکترونيک
مشکلات
ردیف
قابلیت پذیرش مردم
1
قابلیت اطمینان
2
فقدان قوانین حقوقی لازم
3
عدم آشنایی کارکنان با تکنولوژی پیشرفته
4
فقدان برنامه جامع
5
عدم رواج کارت اعتباری
6
دولتی بودن بانک
7
عدم وجود امضای دیجیتالی و کد شناسایی
8
نبود زیرساختهای مخابراتی
9
سیستمهای بانک مرکزی
10
هزینه های بالای استقرار
11
عدم وجود پول الکترونیکی و چک الکترونیکی
12
عدم حضور بانکها در صحنه رقابت جهان
13
عدم دسترسی مردم به اینترنت
14
ناتوانی در اجرای قانون پولشویی
15
جدول ب مزايای بکارگيری سيستم های پرداخت الکترونيک
مزایا
ردیف
کاهش تقلب و فساد اداری
1
صرفه جویی در زمان مشتری
2
کاهش هزینه ها
3
اختفا و گمنامی
4
سادگی کاربرد
5
برداشت سریع و عدم برگشت چک
6
امکان خرید اعتباری
7
سرعت بالای مبادلات
8
کاهش نیاز به حمل پول نقد
9
مخالفت در برابر جعل اسناد
10
قابلیت انتقال
11
اعتماد
12
کارایی
13
مقیاس پذیری
14
قابلیت ردگیری یا بررسی
15
روش تحقيق:
دوپرسشنامه تهيه و برای دو گروه شرکتهای مورد تحقيق و مديران شعب بانکها فرستاده شد. از بين 25 مدير بانک منتخب 21 نفر و از بين 20 مدير مالی شرکتهای منتخب 18 نفر پاسخ دادند. هر يک از پرسشنامه هادارای دو قسمت بود. قسمت اول هر دو پرسشنامه مربوط به ميزان استفاده هر يک از مديران از اينترنت و درک مبتنی از ميزان آشنايی آنها با مزايا ومشکلات سيستم پرداخت الکترونيک بود. بخش دوم پرسشنامه شامل 16 سوال در غالب 16 ویژگی مورد انتظار از سیستمهای پرداخت الکترونیکی از شرکتها و 16 سوال در غالب 16 مشکل از مشکلات استقرار سيستم پرداخت الکترونيکی از مديران بانکها بود. در سوالات بخش دوم 5 سطح لیکرت شامل 1) خيلی مهم، 2) مهم، 3) متوسط، 4) ضعيف، 5) خيلی ضعيف بکار برده شد تا باورهای مديران را بر اساس ديدگاههای مديريتی و تکنولوژيکی مورد تجزيه و تحليل قرار دهند. در اين تحقيق از طريق پست الکترونيک برای 120 رئيس شعبه بخش اول پرسشنامه ارسال گرديد که فقط 25 نفر از آنها آگاهی لازم را برای ادامه کار داشتند و در بخش مديران مالی شرکتها در هفت بخش تکنولوژی اطلاعات، صادرات- واردات، توليد، فروش/ خرده فروشی، حمل و نقل، خدمات تجاری و خدمات شخصی نيز بخش اول پرسشنامه برای هر شرکت در هر بخش ارسال گرديد که فقط 20 نفر از آنها آگاهی لازم را برای ادامه کار داشتند.
تجزیه و تحلیل داده ها:
مشکلات سیستم پرداخت الکترونیک
1- قابلیت پذیرش مردم
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
11
4/52
مهم
5
8/23
متوسط
5
8/23
کل
21
0/100
همواره پدیده های جدید با مشکل پذیرش روبه رو هستند.چون با یک احتمال ریسک همراه است
که کارکنان (52.4%) این را به عنوان یک عامل خیلی مهم در نظر گرفته اند.
2- قابلیت اطمینان
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
12
1/57
مهم
4
0/19
متوسط
3
3/14
ضعیف
2
5/9
کل
21
0/100
1/57 % از کارکنان این عامل را نیز به عنوان یک عامل خیلی مهم در نظرگرفته اند.
3- فقدان قوانین حقوقی لازم
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
8
1/38
مهم
5
8/23
متوسط
5
8/23
ضعیف
3
3/14
کل
21
0/100
در کشور ما قوانین حقوقی لازم بویژه در مورد امضای الکترونیکی وجود ندارد . به همین دلیل
1/38% از کارکنان آن را به عنوان یک عامل خیلی مهم در نظر گرفته اند
4- عدم آشنایی کارکنان با تکنولوژی پیشرفته
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
7
3/33
مهم
5
8/23
متوسط
8
1/38
ضعیف
1
8/4
کل
21
0/100
سیستم پرداخت الکترونیکی نیازمند آموزشهای جدیدی می باشد و فقدان این آموزشها خود به عنوان یک مشکل در ایجاد وبه کارگیری این سیستم موثر است. 38.1% از مشتریان نیز این عامل
را به عنوان یک عامل متوسط در نظر می گیرند.
5- فقدان برنامه جامع
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
10
6/47
مهم
5
8/23
متوسط
5
8/23
ضعیف
1
8/4
کل
21
0/100
نبود برنامه جامع برای ایجاد وبه کارگیری این سیستیم خود به عنوان یک عامل خیلی مهم تلقی
میشود.47.6%از کارکنان، این عامل را به عنوان یک عامل خیلی مهم در نظر می گیرند.
6- عدم رواج کارت اعتباری
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
6
6/28
مهم
5
8/23
متوسط
7
3/33
ضعیف
3
3/14
کل
21
0/100
یکی از وسایل پرداخت الکترونیکی کارت اعتباری می باشد و بدون وجود وسایل پرداخت
الکترونیکی امکان استفاده از این سیستم میسر نمی باشد. 3/33% از کارکنان این عامل را به عنوان
یک عامل متوسط در نظر گرفته اند.
7- دولتی بودن بانک
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
5
8/23
مهم
6
6/28
متوسط
6
6/28
ضعیف
2
5/9
خیلی ضعیف
2
5/9
کل
21
0/100
این عامل نیز به عنوان یکی از مشکلات ایجاد سیستم پرداخت الکترونیکی می باشد.البته 28.6% از کارکنان این عامل را به عنوان یک عامل متوسط و همچنین 28.6% آن را به عنوان یک عامل
مهم در نظر گرفته اند.
8- عدم وجود امضای دیجیتالی و کد شناسایی
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
4
0/19
مهم
5
8/23
متوسط
7
3/33
ضعیف
3
3/14
خیلی ضعیف
2
5/9
کل
21
0/100
فقدان موجود وسايلي كه بتوان مشتريان را از يكديگر تفكيك كرد به عنوان مشكل در سر راه ايجاد
سيستم پرداخت الكترونيكي مي باشد و 3/33% از كاركنان اين عامل را به عنوان يك عامل متوسط
در نظر ميگيرند.
9- نبود زیر ساختهای مخابراتی
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
10
6/47
مهم
7
3/33
متوسط
3
3/14
ضعیف
1
8/4
کل
21
0/100
یکی از مهمترین مشکلات ایجاد سیستم پرداخت الکترونیکی فقدان زیر ساختهای
مخابراتی لازم برای برقراری ارتباطات online بین بانکها میباشد که در 6/47 % از
کارکنان آن را به عنوان یکی از مهمترین عوامل بیان می کنند.
10- سیستمهای بانک مرکزی
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
9
9/42
مهم
5
8/23
متوسط
6
6/28
ضعیف
1
8/4
کل
21
0/100
9/42% کارکنان این عامل را به عنوان یکی از مهمترین مشکلات بیان می کنند.
11- هزینه های بالای استقرار
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
11
4/52
مهم
4
0/19
متوسط
4
0/19
ضعیف
2
5/9
کل
21
0/100
برای ایجادو راه اندازی سیستم پرداخت الکترونیکی نیاز به ایجاد زیر ساختهای مخابراتی قوی
وتکنولوژی پیشرفته می باشد که هزینه های سنگینی را می طلبد و 4/52% از کارکنان نیز این
عامل را به عنوان یکی از مهمترین مشکلات بیان می کنند.
12- عدم وجود پول الکترونیکی و چک الکترونیکی
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
4
0/19
مهم
5
8/23
متوسط
6
6/28
ضعیف
4
0/19
خیلی ضعیف
2
5/9
کل
21
0/100
6/28% از کارکنان عدم وجود وسایل پرداخت الکترونیکی را به عنوان یکی از عوامل متوسط در نظر می گیرند.
13- عدم حضور بانکها در صحنه رقابت جهان
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
9
9/42
مهم
6
6/28
متوسط
5
8/23
ضعیف
1
8/4
کل
21
0/100
رقابتی نبودن بانکها در کشور ودر صحنه جهانی باعث نبود انگیزه در آنها برای ایجاد سیستم
پرداخت الکترونیکی می باشد و9/42% از کارکنان نیز این موضوع را تصدیق می کنند.
14- عدم دسترسی مردم به اینترنت
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
10
6/47
مهم
4
0/19
متوسط
5
8/23
ضعیف
2
5/9
کل
21
0/100
براي ارتباطات online نياز به دسترسي به اينترنت مي باشد.اما در کشور ما هزينه دسترسي
به اينترنت بالا مي باشد و اين خود به عنوان يک مشکل در سر راه ايجاد سيستم پرداخت
الکترونيکي مي باشد. که 6/47% نيز اين عامل را به عنوان يک عامل خيلي مهم در نظر
ميگيرند.
15- ناتوانی در اجرای قانون پولشویی
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
مهم
6
6/28
متوسط
7
3/33
ضعیف
5
8/23
خیلی ضعیف
3
3/14
کل
21
0/100
به علت ناتوانی در ردیابی و ناشناس بودن افراد در پرداخت الکترونیکی امکان تشخیص قانونی
وعدم قانونی بودن پولها و مبادلات نمی باشد و 28% از کارکنان این عامل را به عنوان یک عامل
مهم در نظر گرفته اند .
مزایای سیستم پرداخت الکترونیک:
1- کاهش تقلب و فساد اداری
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
4
2/22
مهم
5
8/27
متوسط
5
8/27
ضعیف
3
7/16
خیلی ضعیف
1
6/5
کل
18
0/100
مشتریان نسبت به این موضوع اینگونه بیان کردند که این موضوع از نظر انها حدود 22.2%
خیلی اهمیت دارد.و تقریبا این مورد از نظر اهمیت یک موردمهم و متوسط (27.8%)است.
2- صرفه جویی در زمان مشتری
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
8
4/44
مهم
4
2/22
متوسط
4
2/22
ضعیف
2
1/11
کل
18
0/100
4/44% از مشتریان نسبت به این مورد تاکید داشته اند که این یکی از مهمترین انتظارات و
مزایای سیستمهای پرداخت الکترونیکی است.
3- کاهش هزینه ها
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
10
6/55
مهم
3
7/16
متوسط
5
8/27
کل
18
0/100
کاهش هزینه یکی از مهمترین مواردی است که مشتریان از سیستمهای پرداخت الکترونیکی توقع
دارند. با توجه به جدول 55.6% از مشتریان آن رابعنوان یکی ازخیلی مهمترین موارد اشاره کرده اند. 4- اختفا و گمنامی
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
5
8/27
مهم
2
1/11
متوسط
10
6/55
ضعیف
1
6/5
کل
18
0/100
مخفی ماندن اطلاعات مشتری از دسترس دیگران از نظر اهمیت بعنوان یک ارزش متوسط مد نظر
قرار گرفته است.55.6% از مشتریان آن را بعنوان یک عامل متوسط در نظر گرفته اند.
5- سادگی کاربرد
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
2
1/11
مهم
3
7/16
متوسط
8
4/44
ضعیف
4
2/22
خیلی ضعیف
1
6/5
کل
18
0/100
6/44 % مشتریان سهولت بکارگیری را بعنوان یکی از عوامل متوسط در نظر گرفته اند.
منظور این است که به سادگی عموم مردم بتوانند از آن استفاده کنند.
6- برداشت سریع و عدم برگشت چک
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
3
7/16
مهم
4
2/22
متوسط
10
6/55
ضعیف
1
6/5
کل
18
0/100
مشتریان برداشت سریع وعدم برگشت چک را بعنوان یکی از عوامل متوسط در نظر گرفته
اند.حدود 55.6%در مورد متوسط بودن این موضوع هم عقیده هستند.
7- امکان خرید اعتباری
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
1
6/5
مهم
3
7/16
متوسط
8
4/44
ضعیف
3
7/16
خیلی ضعیف
3
7/16
کل
18
0/100
4/44%مشتریان امکان خریداعتباری را بعنوان یکی از عوامل متوسط در نظرگرفته اند. خرید اعتباری این امکان را به مشتری می دهد که بدون داشتن پول بتوانند از یک مغازه الکترونیکی
کالای مورد نیاز خود را بخرد.
8- سرعت بالای مبادلات
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
4
2/22
مهم
5
8/27
متوسط
5
8/27
ضعیف
2
1/11
خیلی ضعیف
2
1/11
کل
18
0/100
مشتریان سرعت بالای مبادلات را بعنوان یکی از عوامل مهم و متوسط در نظرگرفته
اند.27.8%از مشتریان آن را به عنوان یک عامل مهم در نظر گرفته اندو 27.8%از مشتریان
آن را به عنوان یک عامل متوسط در نظر گرفته اند.
9- کاهش نیاز به حمل پول نقد
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
1
6/5
مهم
5
8/27
متوسط
2
6/55
ضعیف
10
1/11
کل
18
0/100
6/55% از مشتریان این عامل را به عنوان یک عامل متوسط در نظر گرفته اند.
10- مخالفت در برابر جعل اسناد
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
2
1/11
مهم
4
2/22
متوسط
11
1/61
ضعیف
1
6/5
کل
18
0/100
در پرداخت الکترونیکی امکان جعل پول و اسکناس کاهش می یابد که 61.1%از مشتریان آن را
به عنوان یک عامل متوسط در نظر گرفته اند.
11- قابلیت انتقال
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
1
6/5
مهم
3
7/16
متوسط
8
4/44
ضعیف
4
2/22
خیلی ضعیف
2
1/11
کل
18
0/100
در سیستم فعلی برای انتقال از حسابی به حساب دیگرحضور فیزیکی افراد لازم است اما در سیستم
پرداخت الکترونیکی به سهولت امکان انتقال وجوه و سایر موارد امکان پذیر می باشد
12- اعتماد
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
4
2/22
مهم
5
8/27
متوسط
6
3/33
ضعیف
3
7/16
کل
18
0/100
2/22% از مشتریان این عامل را به عنوان یک عامل خیلی مهم در نظر گرفته اند.اما در کل
33.3% از مشتریان از آن به عنوان یک عامل متوسط نام می برند.
13- کارایی
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
3
7/16
مهم
4
2/22
متوسط
9
0/50
ضعیف
2
1/11
کل
18
0/100
سرعت بالای مبادلات یکی از عوامل متوسطی است که مشتریان از سیستمهای پرداخت
الکترونیکی انتظار دارند.(50%)
14- مقیاس پذيری
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
3
7/16
مهم
4
2/22
متوسط
5
8/27
ضعیف
3
7/16
خیلی ضعیف
3
7/16
کل
18
0/100
مقیاس پذیری به این معنی است که در صورت ازدیاد مشتریان سرعت و کارایی سیستم کاهش
نیابد که حدود 27.8% از مشتریان آن را به عنوان یک عامل متوسط درنظر می گیرند.
15- قابلیت ردگیری با بررسی
اعتبار
تکرار
درصد اعنبار
خیلی مهم
11
1/61
مهم
5
8/27
متوسط
2
1/11
کل
18
0/100
این عامل امکان این را به مشتریان می دهد که در هر لحظه و هر کجا بتوانند صورت حساب خود را چک کنند و نقل و انتقالات وجوه خود را ردیابی نمایند .و1/61% از مشتریان آن را به عنوان یک
عامل خیلی مهم درنظر گرفته اند.
نتایج:
1- در مورد مشکلات سیستمهای پرداخت الکترونیکی آنچه را که نتیجه می گیریم این است که از مهمترین مشکلات می توان به:
· هزینه های بالای استقرار
· نبود زیر ساختهای مخابراتی
· قابلیت اطمینان
· قابلیت پذیرش
· نبود برنامه جامع
· عدم دسترسی مردم به اینترنت
اشاره کرد و مشکلات دیگر در اولویت بعدی قرار می گیرد.
2- در مورد مزایای مهمی که مشتریان از سیستمهای پرداخت الکترونیکی انتظار
دارند می توانیم به:
· امنیت و اعتماد
· صرفه جویی در زمان مشتریان
· صرفه جویی در هزینه های مشتریان
· سادگی و سهولت انجام
· کاهش تقلب اداری و بروکراسی اداری
اشاره کرد و موارد ذکر شده در اولویت بعدی قرار می گیرد .
منابع و مواخذ:
ماهنامه آموزشی ،پژوهشی و اطلاع رسانی
1) مقاله سیستم های پر داخت الکترونیکی : هومن جاویدان نژاد- سال سوم -شماره 29 - آبان ماه 1381
2) مقاله چک الکترونیکی :فریبا نصیری مفخم – محمد علی نعمت بخش – سال سوم شماره33-اسفند ماه 1381
3) مقاله امنیت پول الکترونیکی :محمد افشار محمدی _ سال سوم – شماره31- دی ماه 1381
4) سیستم های امنیت پرداخت الکترونیکی : هاجر فاطمی شریعت پناهی و شیرین گرانمایه- سال سوم – شماره 30-آذر ماه 1381
5) http://www.visa.com/
6) http://www.informatic.uni.hildesheim.de/
7) http://www.ctst.com/
8) http://www.scia.org/
9) http://www.Buscom.com/
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر